Zware benen, duizelig, vermoeid, hoofdpijn: ijzertekort

Last van zware benen, duizeligheid, vermoeidheid en hoofdpijn? Mogelijk is er sprake van ijzertekort. Andere klachten die je dan kunt hebben zijn onder meer: bleke huid, koude armen en benen, vlekken voor de ogen, broze nagel, scheurtjes in de mondhoeken, hartkloppingen, prikkelbaarheid, verlies van eetlust, haaruitval en een pijnlijke tong. Je kunt als gevolg van bepaalde omstandigheden onvoldoende ijzer binnenkrijgen via het voedsel. Ook kan het zijn dat je lichaam onvoldoende ijzer opneemt. Het lichaam spreekt dan de ijzervoorraad in de lever en milt aan. Er ontstaat een ijzertekort als die voorraad op is. Bloedverlies is de meest voorkomende oorzaak van ijzertekort bij gezonde mensen. Bloedverlies kan optreden door een operatie, een ongeluk, een bevalling, zwangerschap of hevige menstruatie.

• Wat is de functie van ijzer?
• IJzer in voeding
• Soorten ijzer
• Opname van ijzer uit voeding
• Top 10 ijzerrijke voedingsmiddelen
• Symptomen van ijzertekort
• Risicogroepen ijzertekort
• Oorzaken van ijzergebrek
• Onvoldoende inname van ijzer via de voeding
• Bloedverlies
• Verhoogde behoefte aan ijzer
• Intensief sporten
• Onvermogen om ijzer te absorberen
• Een geleidelijke afname van ijzer
• Behandeling van ijzertekort

Wat is de functie van ijzer?

IJzer speelt een belangrijke rol bij het transport van zuurstof in het bloed via de vorming van het eiwit hemoglobine (Hb), een ijzerhoudend eiwit in de rode bloedcellen en onderdeel van de rode bloedcel (erytrocyt). Hemoglobine is ook nodig voor de stofwisseling. De normaalwaarden voor het Hb die in Nederland worden gehanteerd, zijn voor mannen en vrouwen verschillend:

• voor mannen ligt deze tussen de 8,5 en 11,0 mmol/L;
• voor vrouwen ligt deze tussen de 7,5 en 10,0 mmol/L; en
• voor zwangeren ligt de normaalwaarde ergens tussen de 6,8 en 8,7 mmol/L.

Men spreekt van anemie (bloedarmoede) wanneer het bloed een te laag aantal rode bloedcellen of te weinig hemoglobine (HB) bevat. Bij ongeveer acht vrouwen en één tot twee mannen per 1.000 patiënten per jaar, wordt anemie vastgesteld. In grofweg 90% van de gevallen van bloedarmoede in de huisartsenpraktijk is er sprake van ijzergebreksanemie. Andere oorzaken zijn:

• een tekort aan vitamine B12 (vooral gezien bij ouderen);
• een tekort aan foliumzuur; of
• een chronische ziekte.

IJzer in voeding

Soorten ijzer

IJzer is een mineraal, een stof dat net als vitamines in kleine hoeveelheden voorkomt in eten en drinken en onmisbaar is voor een goede gezondheid en een normale groei en ontwikkeling van het lichaam. IJzer komt in twee vormen voor in het eten:

• als heemijzer, wat alleen in dierlijke producten aanwezig is zoals vlees, vis en gevogelte; en
• als non-heemijzer, wat vooral in plantaardige voedingsmiddelen, zoals groente en brood, aanwezig is.

IJzer zit vooral in:

• rund- en lamsvlees;
• verschillende volkoren producten; en
• groene bladgroente.

Opname van ijzer uit voeding

Slechts 10% van het ijzer in onze voeding wordt opgenomen. De opname is afhankelijk van een aantal factoren. Ten eerste de vorm waarin het ijzer in het voedsel voorkomt alsook de aanwezigheid van andere stoffen in je dieet. Zo wordt plantaardig ijzer doorgaans minder goed opgenomen dan dierlijk ijzer. Verder is bekend dat sommige stoffen de opname van ijzer bevorderen. Een voorbeeld daarvan is vitamine C.

Top 10 ijzerrijke voedingsmiddelen

Top 10 ijzerrijke voedingsmiddelen en hun aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (ADH) ijzer voor volwassen mannen en vrouwen:

1. Rundvlees lever: 100g bevat 6,5 mg ijzer (ADH = 36% voor vrouwen en 81% voor mannen)
2. Oesters: 100g bevat 5,7 mg ijzer (ADH = 32% voor vrouwen en 71% voor mannen)
3. Spinazie: 100g bevat 3,6 mg ijzer (ADH = 20% voor vrouwen en 45% voor mannen)
4. Linzen: 100g bevat 3,3 mg ijzer (ADH = 18% voor vrouwen en 41% voor mannen)
5. Donkere chocolade: 100g bevat 3,3 mg ijzer (ADH = 18% voor vrouwen en 41% voor mannen)
6. Quinoa: 100g bevat 2,8 mg ijzer (ADH = 15% voor vrouwen en 32% voor mannen)
7. Pompoenpitten: 100g bevat 11,2 mg ijzer (ADH = 62% voor vrouwen en 140% voor mannen)
8. Kikkererwten: 100g bevat 2,9 mg ijzer (ADH = 16% voor vrouwen en 36% voor mannen)
9. Gedroogde abrikozen: 100g bevat 2,7 mg ijzer (ADH = 15% voor vrouwen en 34% voor mannen)
10. Tofu: 100g bevat 2,4 mg ijzer (ADH = 13% voor vrouwen en 29% voor mannen)

Symptomen van ijzertekort

IJzer is van belang voor de vorming van hemoglobine. Dit ijzerhoudende eiwit is nodig voor het zuurstoftransport in het bloed en de stofwisseling. Een ijzertekort herken je dan ook aan met name de volgende verschijnselen:

• snel vermoeid, gevoel van slapte, lusteloosheid en algehele algehele malaise;
• verminderde inspanningscapaciteit;
• een bleke huid;
  Vermoeidheid door ijzertekort / Bron: Istock.com/BartekSzewczyk
• koude ledematen;
• snel buiten adem / kortademigheid;
• last hebben van zware benen of rusteloze benen, wat zich uit in een drang om ze te bewegen;
• oorsuizen;
• vlekken voor de ogen;
• duizeligheid en neiging om flauw te vallen;
• scheurtjes in de mondhoeken en broze, gebroken nagels;
• verminderde eetlust (vooral bij kinderen);
• hartkloppingen;
• hoofdpijn;
• prikkelbaarheid / agitatie;
• verlies van eetlust;
• pijnlijke tong of pijn aan de tong;
• versterkte haaruitval.

Risicogroepen ijzertekort

IJzergebrek is een veel voorkomend gezondheidsprobleem. Mensen die sneller een ijzertekort oplopen zijn:

• vrouwen in de menstruatieperiode;
• zwangere vrouwen of vrouwen die borstvoeding geven;
• jongeren onder de 22 jaar;
• vegetariërs en veganisten.

Oorzaken van ijzergebrek

Enkele van de meest voorkomende oorzaken van ijzertekort bij volwassenen zijn:

Onvoldoende inname van ijzer via de voeding

Er zijn er twee soorten ijzer, zoals hierboven reeds beschreven: heemijzer en als non-heemijzer. Het lichaam neemt heemijzer uit vlees veel beter op dan non-heemijzer uit plantaardige producten, naar schatting respectievelijk 25% en 1-10%. Er zijn vele redenen waarom de inname van ijzer onvoldoende zou kunnen zijn, zoals een slecht uitgebalanceerd vegetarisch of veganistisch dieet, chronisch diëten of een zeer eenzijdig dieet. Dit laatste wordt vooral gezien in ontwikkelingslanden waar het dieet grotendeels bestaat uit maïs- en tarwemeel; granen bevatten van nature geen ijzer.

Bloedverlies

IJzertekort treedt gemakkelijk op in situaties van chronisch bloedverlies. Veelvoorkomende oorzaken zijn langdurige of heftige menstruaties, regelmatige neusbloedingen, chronische aandoeningen die gepaard gaan met bloedverlies (zoals maagzweren, poliepen of kanker in de dikke darm). Anti-inflammatoire medicatie, zoals bijvoorbeeld aspirine en ibuprofen, kan het verlies van ijzer versterken via intestinale bloedingen.

Verhoogde behoefte aan ijzer

De groeispurt tijdens de puberteit, zwangerschap en borstvoeding zijn situaties waarin het lichaam meer ijzer nodig heeft. Als aan deze verhoogde behoefte niet wordt voldaan, kan er een tekort optreden.

Intensief sporten

Sporters zijn gevoelig voor ijzertekort omdat regelmatige lichaamsbeweging de behoefte aan ijzer op een aantal manieren vergroot. Intensieve training bevordert bijvoorbeeld de productie van rode bloedcellen, terwijl ijzer verloren gaat door zweten. Vooral sporters die gemakkelijk zweten, moeten hun behoefte aan magnesium, zink en ijzer goed in de gaten houden.

Onvermogen om ijzer te absorberen

Er kan sprake zijn van het onvermogen van het lichaam om ijzer uit voeding op te nemen.

Een geleidelijke afname van ijzer

In het menselijk lichaam is in totaal ongeveer vier gram ijzer aanwezig. Het merendeel van deze ijzervoorraad is nodig voor het hemoglobine in de rode bloedcellen dat het zuurstof transporteert. Extra ijzer wordt opgeslagen in de lever en de milt en wordt gebruikt in tijden wanneer de voedselopname onvoldoende is. Per dag verlaat een geringe hoeveelheid ijzer (ergens tussen de 0,5–1 mg) het lichaam. Als aan je behoefte aan ijzer uit voeding niet wordt voldaan, zal je ijzervoorraad langzaamaan afnemen. Het duurt vaak ettelijke maanden voordat de ijzervoorraad in het lichaam is uitgeput. Effecten daarvan zijn onder andere:

• IJzeruitputting. Het hemoglobinegehalte is normaal, maar het lichaam heeft slechts een kleine hoeveelheid opgeslagen ijzer, die binnenkort zal opraken. Deze fase heeft meestal geen duidelijke symptomen.
• IJzertekort. De ijzervoorraden in het lichaam raken uitgeput en dan daalt het hemoglobinegehalte van het bloed. Je kunt in dat geval last hebben van symptomen, zoals hierboven beschreven.
• IJzergebreksanemie. Het hemoglobinegehalte is zo laag dat het bloed niet in staat is om voldoende zuurstof te leveren aan de cellen in het lichaam. De symptomen zijn sterk afhankelijk van je leeftijd, de ernst van de anemie en de snelheid waarmee de anemie is ontstaan. IJzergebreksanemie geeft vaak algemene klachten, zoals moeheid en een bleke huid (en slijmvliezen). Bij jonge kinderen kan zelfs groeivertraging optreden. Voorts zijn er aanwijzingen dat ijzergebrek bij kinderen kan leiden tot vertraagde geestelijke ontwikkeling.

Behandeling van ijzertekort

Door middel van een bloedonderzoek kan je ijzerstatus gemeten worden. De behandeling van ijzertekort hangt af van je ijzerstatus en of er sprake is van een eventuele onderliggende aandoening. Wanneer er sprake is van een onderliggend medisch probleem welke de oorzaak is van het ijzertekort, dan zal deze adequaat behandeld moeten worden. Bij een ijzertekort kun je voedingsadviezen krijgen. Soms is het verstandig een diëtist te raadplegen. Bloedonderzoek kan op een later tijdstip worden herhaald ter controle. Het kan zijn dat je naast het aanpassen van de voeding extra ijzer nodig hebt in de vorm van ijzerpillen of ijzerpreparaten. Dit is ter beoordeling aan de (huis)arts.

Lees verder

• IJzertekort: symptomen, oorzaak, gevolgen en ijzer aanvullen
• Bloedarmoede: duizeligheid hoofdpijn vermoeidheid kortademig
• IJzertekort aanvullen, ijzer in voeding: tabel & hoeveelheid
• Hoofdpijn, misselijk, duizelig, moe en hartkloppingen
• Vermoeidheidsklachten: moe zijn, 10 oorzaken en tips