Clusterhoofdpijn: symptomen, oorzaak en behandeling

Clusterhoofdpijn symptomen bestaan uit een heftige scherpe, snijdende of brandende pijn rondom het oog of aan de zijkant van het hoofd. Clusterhoofdpijn is een relatief zeldzame vorm van hoofdpijn. Clusterhoofdpijn kenmerkt zich door buitengewoon ernstige, doch korte hoofdpijnaanvallen in episodes. Ongeveer 1 persoon per 1.000 mensen heeft last van clusterhoofdpijn. In Nederland hebben ongeveer 17.000 mensen clusterhoofdpijn. Het wordt vaker gezien bij mannen dan bij vrouwen. De oorzaak van clusterhoofdpijn is anno 2024 onbekend, maar men vermoedt dat chronobiologische factoren een belangrijke rol spelen. Bij een aanval van clusterhoofdpijn kunnen zuurstoftherapie en het medicijn sumatriptan helpen. Gebruik het zodra je de hoofdpijn voelt opkomen. Het medicijn verapamil kan helpen om aanvallen te voorkomen. Dit medicijn verbetert de zuurstoftoevoer naar het hart en beïnvloedt de hartslag.

• Wat is clusterhoofdpijn?
• Hoe vaak komt deze vorm van hoofdpijn voor?
• Clusterhoofdpijn symptomen
• Verschijnselen
• Bijverschijnselen
• Aurasymptomen bij clusterhoofdpijn
• Voortekenen clusterhoofdpijn
• Oorzaak clusterhoofdpijn
• Chronobiologische factoren
• Bloedvaten in hersenvliezen en centrale hersenkernen
• Migraine en clusterhoofdpijn houden verband met de biologische klok
• Risicofactoren
• Roken
• Sekse
• Leeftijd
• Familiegeschiedenis
• Alcoholgebruik
• Clusterhoofdpijn triggers
• Onderzoek en diagnose
• Anamnese
• Hoofdpijnpolikliniek
• Differentiële diagnose
• Clusterhoofdpijn behandeling
• Triggers vermijden
• Medicatie
• CGRP-remmers
• GON-infiltratie
• Preventie
• Prognose

Wat is clusterhoofdpijn?

Clusterhoofdpijn is een zeer ernstige vorm van hoofdpijn die in episoden optreedt. In zo'n periode (of 'cluster') heb je diverse aanvallen die elk voor zich een kwartier tot enkele uren duurt. Een aanval kan één tot acht keer per dag optreden. Een cluster kan enkele weken tot maanden aanhouden en gedurende deze periode kun je een groot aantal aanvallen krijgen. De aanvallen doen zich meestal 's nachts voor. Na een cluster kunnen de aanvallen soms wel jaren wegblijven. In dat geval spreekt men van episodische clusterhoofdpijn. Clusterhoofdpijn kan echter ook chronisch zijn. Dit wordt chronische clusterhoofdpijn genoemd. Hierbij zijn er geen perioden zonder hoofdpijn. Episodische clusterhoofdpijn kan overgaan in chronische en vice versa. Ongeveer 80 procent van de patiënten met clusterhoofdpijn, heeft last van de episodische variant. Clusterhoofdpijn wordt altijd aan één kant van het hoofd wordt gevoeld en de pijn is zo heftig, dat je tijdens een aanval een gevoel van (extreme) rusteloosheid ervaart en bewegingsdrang. Bepaalde factoren kunnen een aanval uitlokken, zoals het gebruik van alcoholische dranken, lange vliegreizen of verblijf op grote hoogte.

Hoe vaak komt deze vorm van hoofdpijn voor?

Clusterhoofdpijn komt voor bij minder dan 1 op 1.000 mensen voor. Mannen zijn vijf tot zes keer vaker getroffen dan vrouwen. De hoofdpijn kan zich op elke leeftijd voordoen, maar het steekt vooral de kop op tussen het 20e en 50e levensjaar. In het voorjaar en de herfst komt clusterhoofdpijn het vaakst tot uiting, mogelijk vanwege weersinvloeden.

Clusterhoofdpijn symptomen

Verschijnselen

Clusterhoofdpijn komt aan één kant van het hoofd voor. Je hebt tijdens een aanval last van heftige scherpe, brandende of snijdende pijn rondom het oog of aan de zijkant van het hoofd, bij de slaap. De pijn is dermate heftig, dat je niet stil kunt blijven zitten of liggen. Je zou het liefste met je hoofd tegen de muur willen bonken. Een aanval ontstaat zeer plotseling, vaak ’s nachts.

Bijverschijnselen

Aan de zijde waar de pijn aanwezig is, is er sprake van ten minste één van de volgende bijverschijnselen:

• rood oog
• tranend oog
• wazig zien
• verstopte neus
• loopneus
• zwetend voorhoofd
• vernauwde pupil
• hangend ooglid
• ooglidzwelling

Aurasymptomen bij clusterhoofdpijn

Aurasymptomen kunnen voorkomen bij clusterhoofdpijn, ook onafhankelijk van migraine. Bij het diagnosticeren van hoofdpijn moet de arts zich dus realiseren dat een aura niet altijd op migraine wijst. Uit onderzoek blijkt dat ongeveer 14% van de patiënten met clusterhoofdpijn last hebben van een aura. Onderzoek uit 2013 suggereert dat hoofdpijn die gepaard gaan met aura het risico op een beroerte of transient ischemic attack (TIA) kan doen toenemen. TIA symptomen zijn vergelijkbaar met die van een beroerte, maar duurt slechts kort. Een TIA is vaak een waarschuwing dat een persoon in gevaar is voor het krijgen van een meer ernstige beroerte. Hoofdpijn met aura kan ook het risico op netvliesbeschadiging van het oog (retinopathie) verhogen. Aura-gerelateerde hoofdpijn kan van invloed zijn op de kleine bloedvaten in de hersenen en de ogen, wat het risico op een beroerte en retinopathie verhoogt.

Voortekenen clusterhoofdpijn

Iets meer dan de helft van de mensen met clusterhoofdpijn ervaart uren of zelfs dagen voordat de aanval begint vroege voortekenen of signalen, die erop wijzen dat er een aanval op komst is. Deze voortekenen kunnen per persoon variëren, maar zijn voor de individuele patiënt in veel gevallen bij elke aanval (nagenoeg) hetzelfde. De Nederlandse Vereniging van Hoofdpijnpatiënten onderscheidt de volgende voortekenen:

Oorzaak clusterhoofdpijn

Chronobiologische factoren

De oorzaak van clusterhoofdpijn is anno 2024 onbekend, maar men vermoedt chronobiologische factoren een belangrijke rol spelen bij het ontstaan van deze vorm van hoofdpijn. Chronobiologisch wijst op mechanismen in de hersenen die bepaalde activiteiten in de hersenen en de rest van het lichaam een zeker ritmisch patroon geven, zoals het dag-nacht waak-slaapritme. Andere voorbeelden van chronobiologische factoren zijn dag-nachtritmes en de uitscheiding van bepaalde hormonen en andere stoffen, de verschillende fases van de slaap en seizoensverschillen in stemming en gedrag. Bij clusterhoofdpijn is net als bij migraine onder meer de vijfde hersenzenuw (n. trigeminus) en de hypothalamus (een onderdeel van de hersenen) betrokken. Het is dat deel van hersenen waar zich de biologische klok van het lichaam bevindt.

Bloedvaten in hersenvliezen en centrale hersenkernen

Clusterhoofdpijn heeft te maken met vernauwing en verwijding van bloedvaten in de hersenvliezen, maar clusterhoofdpijn wordt niet alleen door verandering in de bloedvaten veroorzaakt. Uit recent onderzoek blijkt dat tijdens aanvallen ook centrale hersenkernen geactiveerd worden.

Migraine en clusterhoofdpijn houden verband met de biologische klok

Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat migraine en clusterhoofdpijn in sterke mate zijn verbonden met het circadiane ritme van je lichaam.[1] Een circadiaan ritme is een biologisch ritme waarvan de cyclus ongeveer één dag duurt.Clusterhoofdpijn komt vaak voor tijdens seizoenswisselingen, vooral 's nachts. Genetische analyses tonen een relatie met het circadiane ritme.

Onderzoekers waren verrast: in acht studies bleek dat de helft van de migrainehoofdpijnen duidelijke schommelingen vertoonde gedurende de dag en het jaar. De meeste mensen ervaarden migraine in de ochtend, overdag of 's avonds, met een sterke afname van hoofdpijn van 23.00 uur tot 07.00 uur. Ook meldden ze meer of ernstigere migraines tussen april en oktober.

De meta-analyse onderzocht niet alleen het circadiane ritme bij migraine en clusterhoofdpijn, maar ook de rol van hormonen, vooral cortisol en melatonine. Je circadiaans ritme heeft zelfs een invloed op je hormonen. Meer bepaald de hormoonproductie. Ook is het van invloed op genoemde hoofdpijnstoornissen.

Mensen met migraine vertonen lagere melatoninespiegels, vooral tijdens een migraineaanval, terwijl mensen met clusterhoofdpijn hogere cortisol- en lagere melatoninespiegels hebben. Slaaptekort veroorzaakt een piek in cortisol, ofschoon de relatie met melatonine duidelijker is. Circadiane cycli houden welsiwaar duidelijk verband met clusterhoofdpijn, toch is migraine complexer en wordt deze vorm van hoofdpijn beïnvloed door diverse factoren, zoals stress, roken, voeding en genetica.

Ondanks de complexiteit biedt het onderzoek belangrijke inzichten die kunnen leiden tot verbeterde behandelingen voor migraine en clusterhoofdpijn.

Risicofactoren

Risicofactoren voor clusterhoofdpijn zijn onder meer:

Roken

Veel mensen die te maken krijgen met clusterhoofdpijn zijn rokers. Stoppen met roken lijkt echter meestal geen invloed te hebben op de hoofdpijn.

Sekse

Mannen hebben meer kans op clusterhoofdpijn dan vrouwen.

Leeftijd

De meeste mensen met clusterhoofdpijn krijgen er tussen hun 20e en 50e last van, hoewel de aandoening zich op elke leeftijd kan aandienen.

Familiegeschiedenis

Het hebben van een ouder of broer of zus die clusterhoofdpijn heeft, verhoogt het risico.

Alcoholgebruik

Alcohol kan leiden tot een aanval als je last hebt van clusterhoofdpijn.

Clusterhoofdpijn triggers

De volgende factoren kunnen een aanval van clusterhoofdpijn uitlokken:

• Alcohol en roken;
• Weersveranderingen;
• Grote hoogten (trekking en bergbeklimmen in de bergen, vliegreizen)
• Geuren;
• Fel licht (inclusief zonlicht of lichtflitsen);
• Inspanning;
• Warmte (warm weer, warm bad of douche);
• Voedingsmiddelen met een hoog gehalte aan nitriet (zoals spek en vleesconserven);
• Bepaalde medicijnen; en
• Cocaïne.

Onderzoek en diagnose

Anamnese

Clusterhoofdpijn heeft een karakteristieke soort pijn en patroon van aanvallen. de arts stelt de diagnose op basis van je medische voorgeschiedenis en je klachtenpatroon, zoals de mate en ernst van de hoofdpijn, de locatie, en de bijbehorende symptomen. Hoe vaak de hoofdpijn optreedt en hoelang een aanval duurt, zijn ook belangrijke factoren.

Hoofdpijnpolikliniek

Vaak zal de huisarts bij vermoeden van clusterhoofdpijn, je verwijzen naar een hoofdpijnpolikliniek. Bij een eerste afspraak wordt meestal je medische geschiedenis en je klachten in kaart gebracht. Dit gebeurt door een neuroloog, een arts-onderzoeker of een arts in opleiding tot neuroloog, of eventueel een coassistent. Ook is er een hoofdpijnverpleegkundige aanwezig. Vooraf vul je online vragenlijsten in en je houdt een aantal weken een hoofdpijndagboek bij. Dat geeft een goed beeld van de klachten. Tijdens het eerste bezoek worden een aantal onderzoeken verricht:

• In kaart brengen van de familiestamboom, wat helpt bij het inzetten en analyseren van eventueel erfelijkheidsonderzoek.
• Lichamelijk onderzoek: bloeddrukmeting en luisteren naar hart en longen. Dit om een beeld te krijgen van je algemene gezondheidstoestand.
  Bloeddrukmeting door een arts / Bron: Kurhan/Shutterstock
• Neurologisch onderzoek: het testen van onder meer je kracht, gevoel en reflexen, evenals je coördinatie en oogfunctie.
• Eigen ervaringen in kaart brengen: er wordt uitgebreid de tijd genomen om je persoonlijke verhaal te vertellen.

Vaak zijn bovenstaande onderzoeken meestal genoeg om de diagnose te stellen. Soms is aanvullend onderzoek nodig, die op een later tijdstip plaatsvinden. Het gaat dan om beeldvormend onderzoek, zoals een CT-scan of MRI-scan, waarmee de hersenen in beeld gebracht worden om te bekijken of er afwijkingen zijn.

Differentiële diagnose

Clusterhoofdpijn moet onderscheiden worden van veel voorkomende vormen van hoofdpijn, zoals migraine en spanningshoofdpijn. Andere aandoeningen die qua klachten kunnen lijken op clusterhoofdpijn, zijn:

• aangezichtspijn;
• basilaire arteriële trombose;
• herpes zoster (gordelroos);
• hersenstamgliomen;
• hypofysetumoren;
• intracraniële bloedingen;
• oogcomplicaties bij atopisch eczeem
• postherpetische neuralgie;
• sinusitis (bijholteontsteking);
• subarachnoïdale bloeding (SAB); en
• Tolosa-Hunt syndroom.

Clusterhoofdpijn behandeling

Triggers vermijden

Het vermijden van factoren die de clusterhoofdpijn uitlokken, is tijdens een clusterperiode zinvol.

Medicatie

Behandeling van clusterhoofdpijn bestaat uit enerzijds aanvalsbestrijding en anderzijds het voorkomen van aanvallen. Er zijn methoden voorhanden om een aanval af te breken, wat onder meer gedaan kan worden met inademen van zuivere zuurstof gedurende een minuut of tien. Meestal zakt de aanval dan snel af. Je kunt een cilinder zuurstof in huis krijgen, zodat je deze altijd bij de hand hebt. Er kan ook gebruik gemaakt worden van medicijnen tijdens de aanval, bijvoorbeeld sumatriptan­injecties. Preventie is ook mogelijk. Het voorkomen van aanvallen kan gedaan worden met medicatie. Het medicijn verapamil wordt het meeste voorschreven, maar andere medicijnen zijn ook mogelijk.

CGRP-remmers

CGRP-remmers zijn antilichamen die de werking van CGRP blokkeren. CGRP is een eiwit dat vrijkomt tijdens een migraineaanval. Kleinere studies lieten gunstige resultaten zien bij zowel migraine als clusterhoofdpijn.

GON-infiltratie

Een andere behandelmogelijkheid is GON-infiltratie, wat vaak een positief effect heeft. GON staat voor 'Great Occipital Nerve', de grote achterhoofdzenuw. Door middel van een injectie wordt een blokkade aangebracht in deze zenuw. De injectie is op basis van corticosteroïden.

Preventie

Een aanval van clusterhoofdpijn is meestal kort en duurt zo'n 15-180 minuten. Het medicijn verapamil kan helpen om aanvallen te voorkomen. Daarnaast kun je een aantal leefstijlmaatregelen nemen waarmee je de kans op een aanval verkleint. Je doet er verstandig aan om de volgende triggers te vermijden:

• Alcohol: zwaar alcoholgebruik wordt sterk geassocieerd met clusterhoofdpijn, maar het is niet duidelijk of alcohol pijn veroorzaakt of eenvoudigweg als copingmechanisme wordt gebruikt om met ernstige pijn om te gaan.
• Het roken van sigaretten: veel studies tonen aan dat een meerderheid van de patiënten met clusterhoofdpijn (zware) rokers zijn. Hoewel studies niet hebben aangetoond dat stoppen met roken helpt om clusterhoofdpijn te genezen, moet het stoppen met roken nog steeds een doel zijn. Rokers die niet kunnen stoppen moeten op z'n minst stoppen bij de eerste tekenen van een aanval en niet roken gedurende een cyclus.

Prognose

Clusterhoofdpijn kan de kwaliteit van leven behoorlijk aantasten. De pijn van clusterhoofdpijn kan ondraaglijk zijn. Mannen met clusterhoofdpijn plegen vaker zelfmoord dan gemiddeld. Bij het ouder worden kan de hoofdpijn in remissie gaan, maar artsen kunnen niet voorspellen wanneer of hoe lang de aanvallen wegblijven. Angst en depressie komen vaak voor bij mensen met clusterhoofdpijn. Ook dit kan invloed hebben op het functioneren en de kwaliteit van het leven.

Noten:

1. NBC News. Migraines and cluster headaches are linked to the body's internal clock, research finds. https://www.nbcnews.com/health/health-news/migraines-cluster-headaches-are-linked-bodys-internal-clock-science-sh-rcna76744 (ingezien op 19-11-2023)

Lees verder

• Hoofdpijn voorhoofd, achterhoofd, achter de ogen, vanuit nek
• Hoofdpijn: soorten, symptomen, oorzaak en behandeling
• Hoofdpijn tijdens zwangerschap: oorzaken en voorkómen
• Spanningshoofdpijn: symptomen, behandeling en voorkomen
• Migraineaanval met aura en migraineaanval zonder aura