Alkaptonurie: Afwijkingen aan gewrichten, hart, ogen en oren

Alkaptonurie is een zeldzame pijnlijke en degeneratieve ziekte, die al op jonge leeftijd ernstige artrose veroorzaakt. Daarnaast tast de ziekte ook de ogen en oren aan, al ondervindt de patiënt hiervan weinig problemen. Hartafwijkingen evenals andere bijkomende symptomen zijn eveneens gerapporteerd. Een combinatie van een lichamelijk en diagnostisch onderzoek bevestigen de diagnose. De behandeling is vooral ondersteunend gericht. Voor de meeste patiënten zijn de vooruitzichten van deze aandoening goed. Archibald Garrod beschreef in 1902 voor het eerst deze stofwisselingsaandoening.

• Synoniemen alkaptonurie
• Epidemiologie aandoening
• Oorzaken en erfelijkheid
• Symptomen: Gewrichten (artrose), hart, zwarte verkleuring van urine, ogen en oren
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling afwijkingen
• Prognose

Synoniemen alkaptonurie

Alkaptonurie is eveneens gekend onder deze synoniemen:

• black bone Disease
• homogentisinezuur acidura
• homogentisinezuur oxidase deficiëntie
• zwarte urine ziekte

"AKU" is de gebruikte afkorting voor deze zeldzame aandoening.

Epidemiologie aandoening

De zeldzame aandoening treft wereldwijd 1 op 250.000 tot 1 miljoen mensen. Alkaptonurie komt vaker voor in bepaalde gebieden van Slowakije. Hier bedraagt de incidentie ongeveer 1 op de 19.000 mensen. Ook in de Dominicaanse Republiek komt de ziekte vaker tot uiting. Meestal presenteert een patiënt van boven de dertig jaar zich met de symptomen, al start één van de symptomen (zwarte urine) al bij de geboorte. Mannen en vrouwen zijn voorts in gelijke aantallen getroffen. Bij vrouwen verschijnen de symptomen veelal wel gemiddeld vijf à tien jaar later dan bij mannen en hierbij zijn de symptomen vaak minder ernstig dan bij mannen. De bescherming tegen de ziekte lijkt bij vrouwen af te nemen na de menopauze, waardoor de medische wetenschap aanneemt dat vrouwelijke hormonen een belangrijke rol spelen bij de totstandkoming van de ziekte.

Oorzaken en erfelijkheid

Genmutatie

Bij deze aandoening spelen genmutaties mee. Dit wil zeggen dat in een gen, meer bepaald het HGD-gen, veranderingen optreden die alkaptonurie veroorzaken. Bij alkaptonurie ontbreekt door de genmutatie het enzym homogentisinezuur dioxygenase (HGD). Dit leidt tot een aandoening waarbij patiënten een homogentisinezuur of HGA, een toxisch zuur, niet volledig afbreken. Hoewel een bepaalde hoeveelheid HGA in de urine terechtkomt, blijft een groot aantal zich opstapelen in het lichaam. Dit hoopt zich 2.000 keer sneller op dan de normale snelheid, wat leidt tot ernstige gezondheidsproblemen. Zwarte urine is een veel voorkomend symptoom van AKU en gebruikt de arts vaak als een diagnostisch hulpmiddel.

Overervingspatroon

De overerving van deze ziekte verloopt via een autosomaal recessieve wijze. Dit houdt in dat beide kopieën van het gewijzigde gen in elke cel nodig zijn om de aandoening te veroorzaken. De ouders van een patiënt met een autosomaal recessieve aandoening dragen ieder een exemplaar van het gemuteerde gen, maar vertonen meestal geen symptomen van de aandoening.

Symptomen: Gewrichten (artrose), hart, zwarte verkleuring van urine, ogen en oren

Artritis / artrose

Bij alkaptonurie ontstaat reeds bij de geboorte zwarte urine bij blootstelling aan lucht. Andere symptomen zijn bij de geboorte niet zichtbaar. De andere symptomen treden pas op in het tweede tot derde decennium. De accumulatie van HGA veroorzaakt zwarte of donkerbruine verkleuring van bot en kraakbeen, wat gekend is als "ochronose". Zwart en broos kraakbeen is gevoeliger voor de normale slijtage die optreedt in het lichaam (artritis en artrose) waardoor de aandoening sneller resulteert in pijnlijke bewegingen in de gewrichten (gewrichtspijn). De botten gaan na verloop van tijd tegen elkaar wrijven, waardoor de patiënt in de (vroege) volwassenheid pijnlijke artrose ontwikkelt, vooral in de wervelkolom (rug) en de grote gewrichten.

Hart

AKU is ook in verband gebracht met hart- en vaatziekten en aanverwante hartcomplicaties. Een opeenhoping van HGA veroorzaakt verharde bloedvaten en kleppen, waardoor ze minder goed werken bij het reguleren van de bloedstroom door het lichaam.

Ogen

Ochronose veroorzaakt eveneens zwarte vlekken in het wit van de ogen (sclera). Deze treden op vanaf circa het veertigste jaar, zijn niet pijnlijk en beïnvloeden het gezichtsvermogen niet.

Oren

Daarnaast zorgt ochronose ook voor een blauwzwarte verkleuring van de oren. Dit veroorzaakt geen pijn of andere complicaties. Ook heeft de patiënt zwart oorsmeer.

Bijkomende symptomen

Ook huidafwijkingen (blauwzwarte of bruine verkleuring) en nier- of blaasstenen (harde ophopingen van mineralen in de blaas) zijn gerapporteerd.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek

De patiënt heeft al vanaf de geboorte zwarte urine wat voor de arts reeds een goed diagnostisch hulpmiddel is. De blauwe of grijze verkleuring bemerkt de arts voorts in het wit van het oog of het kraakbeen van het oor. De verkalkingen zijn tevens voelbaar in de verkleurde gebieden, met name in het kraakbeen van het oor. Bij de patiënt neemt de mobiliteit af wat een kenmerk is van artrose (reumatische aandoening van gewrichtskraakbeen met pijn, stijfheid, gewrichtsgeluiden en hardheid). Ankylose is soms ook aanwezig (blijvende gewrichtsverstijving).

Diagnostisch onderzoek
Een urineonderzoek is vereist. Daarnaast voert de arts nog beeldvormende onderzoeken uit zoals een radiografisch onderzoek (= röntgenfoto) van de wervelkolom en de borstkas en een CT-scan. Ook een elektrocardiografie (ECG: meting van de elektrische activiteit van hart) is wenselijk.

Differentiële diagnose

Acute porfyrie (erfelijke stofwisselingsziekte met symptomen aan huid of zenuwstelsel) en mitralisklepinsufficiëntie zijn mogelijke differentiële diagnoses van alkaptonurie. Hierbij zijn symptomen aanwezig die lijken op de symptomen van alkaptonurie.

Behandeling afwijkingen

Voor alkaptonurie bestaat geen behandeling of genezing anno oktober 2020. Door fysiotherapie behouden patiënten hun mobiliteit en vermindert de snelheid van musculoskeletale schade. Pijn behandelt de arts met sterke pijnstillers. In vergevorderde stadia zet de arts gewrichtsvervangende chirurgie in.

Prognose

De levensverwachting is voor de meeste patiënten normaal, maar de invaliderende symptomen zijn soms aanzienlijk. Ten minste de helft van alle patiënten ondergaan een gewrichtsvervanging in of voor het zesde decennium. De achillespees is eveneens vaak betrokken en leidt dan tot scheuren. De hartafwijkingen zorgen soms wel voor ernstige complicaties.