Cystinose: Afwijkingen in nieren, ogen en andere organen

Cystinose is een aandoening van het aminozuurmetabolisme waarbij het aminozuur cystine, een bouwsteen van eiwitten, zich ophoopt in de cel. Dit veroorzaakt schade aan de cellen en vormt vaak kristallen die zich opbouwen in organen en weefsels. Vooral de nieren en ogen zijn getroffen maar ook de spieren, de schildklier, de alvleesklieren en de testikels zijn vatbaar voor cystinose. Deze ziekte ontstaat afhankelijk van de vorm in de kindertijd, in de adolescentie of in de volwassenheid. De infantiele vorm is de meest ernstige vorm en leidt onbehandeld tot de dood door nierfalen. Dankzij een niertransplantatie verbeteren de symptomen, al blijft de ophoping van cystine wel in andere lichaamsweefsels aanwezig.

• Synoniemen cystinose
• Epidemiologie ziekte
• Oorzaken en erfelijkheid: Ophoping kristallen
• Symptomen en vormen: Afwijkingen aan o.a. ogen en nieren
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling aandoening
• Prognose

Synoniemen cystinose

Cystinose is eveneens gekend onder deze synoniemen:

• Cystine stapelingsziekte
• Cystinosis

Epidemiologie ziekte

Cystinose treft ongeveer 1 op 100.000 tot 200.000 pasgeborenen wereldwijd. Vooral patiënten met een lichte huidskleur zijn getroffen. Maar de symptomen van de ziekte verschijnen bij alle rassen. Mannen kampen voorts net iets vaker dan vrouwen met de ziekte.

Oorzaken en erfelijkheid: Ophoping kristallen

Genmutatie

Alle vormen van cystinose zijn te wijten aan mutaties (= wijzigingen) in het CTNS-gen. Mutaties in dit gen leiden tot een tekort aan het transporter eiwit cystinosin. Wanneer cystinosin defect is of ontbreekt, accumuleert het aminozuur cystine in cellen en vormt dit kristallen in de lysosomen (afbraakcellen). De opbouw van cystine beschadigt cellen in vooral de nieren en de ogen. Maar ook andere organen en weefsels zoals de schildklier, de eierstokken, het pancreas (de alvleesklier) en de testikels zijn aangetast.

Overervingspatroon

Cystinose is een autosomaal recessieve aandoening met een horizontaal overervingspatroon. Ouders die de mutatie dragen zijn asymptomatisch, maar hebben een kans van één op vier op een getroffen kind bij elke zwangerschap. Bij deze aandoening zijn beide kopieën van het gemuteerde gen aanwezig.

Symptomen en vormen: Afwijkingen aan o.a. ogen en nieren

Cystinose bestaat in drie vormen: nefrotische cystinose, intermediaire cystinose en niet-nefropatische of oculaire cystinose. Bij de drie vormen ontstaan dezelfde oogproblemen. De leeftijd van optreden en ernst van de symptomen varieert sterk.

Nefrotische cystinose

Patiënten met nefropatische cystinose, ook gekend als “infantiele cystinose”, ontwikkelen voor de leeftijd van één jaar symptomen in de kindertijd. Hierbij ontstaat een ernstige nierziekte (renaal Fanconi-syndroom) die leidt tot blijvende schade. Dit komt omdat bepaalde moleculen in de bloedbaan geabsorbeerd worden in plaats van het lichaam te verlaten. Hiervoor hebben patiënten in het eerste tot derde decennium van het leven een niertransplantatie nodig. De nierproblemen leiden tot het verlies van belangrijke mineralen, zouten, vocht, en vele andere voedingsstoffen. Het verlies van voedingsstoffen belemmert de groei en leidt tot zachte, gebogen botten (hypofosfatemische rachitis), vooral in de benen. Door het tekort aan voedingsstoffen in het lichaam leiden zijn volgende symptomen mogelijk: vaak plassen (pollakisurie, veel dorst (polydipsie), uitdroging, en abnormaal hoge zuurgraad van het bloed (acidose).

Intermediaire cystinose

De symptomen van intermediaire cystinose zijn dezelfde als deze van nefropathische cystinose, maar de symptomen treden op op latere leeftijd met name tussen de acht en twaalf jaar. Intermediaire cystinose is meestal duidelijk in de adolescentie. Niet goed functionerende nieren en de aanwezigheid van hoornvlieskristallen zijn de belangrijkste kenmerken van deze vorm. De ziekte kent een tragere progressie dan de infantiele vorm. Als intermediaire cystinose onbehandeld blijft, treedt net als bij nefrotische cystinose nierfalen (verminderde of afwezige nierfunctie) op vanaf het einde van het eerste tot het midden van het tweede decennium.

Niet-nefropatische of oculaire cystinose

De kristallen in de ogen treden bij deze vorm wel op, maar de meeste patiënten vertonen geen andere symptomen van cystinose. De leeftijd waarop dit type cystinose optreedt, varieert wel zeer sterk.

Ogen

Bij de drie verschillende vormen zijn rond de leeftijd van twee jaar de kristallen te zien in de cornea. Deze leiden tot irritatie, pijn en lichtgevoeligheid (fotofobie) bij de patiënt wat meestal ontstaat tussen de leeftijd van drie en zes jaar. Soms veroorzaakt de aanwezigheid van de kristallen een afbraak van het oppervlakkige weefsel wat leidt tot ernstige pijn en scheuren die moeilijk te behandelen zijn. Een ophoping van kristallen in het netvlies in de vroege fase beschadigt uiteindelijk de lichtgevoelige cellen waardoor de patiënt een verminderd gezichtsvermogen heeft.

Diagnose en onderzoeken

Diagnostisch onderzoek

De diagnose van ernstige vormen gebeurt vaak door een kinderarts door de aanwezigheid van de nierziekte. Oogartsen detecteren de kristallen door onderzoek van het hoornvlies bij een grondig oogonderzoek. Een bloedonderzoek en urineonderzoek zijn eveneens nodig. Beeldvormend onderzoeken, zoals een renale echografie, een röntgenfoto van de nieren en een CT-scan en MRI-scan onthullen informatie over de nierfunctie.

Differentiële diagnose

Symptomen van de volgende aandoeningen lijken op de symptomenreeks van cystinose, wat nuttig is als differentiële diagnose
cholesterylester stapelingsdeficiëntie:

• de ziekte van Gaucher (ophoping van vetten in organen)
• de ziekte van Wilson (koperstapeling in lever en hersenen), type tyrosinemie I
• de ziekte van Wolman
• diabetes insipidus (aandoening met symptomen van veel dorst, vaak plassen en grote hoeveelheden plassen)
• galactosemie (falen van afbraak van galactose)
• galactosialidose
• glycogeenstapelingsziekten
• het Bartter-syndroom: Nieraandoening
• het Lowe-syndroom: Afwijkingen aan ogen, nieren en hersenen
• lysosomale stapelingsziekten
• mucopolysaccharidoses
• sialidose: Afwijkingen aan ogen en motoriek

Behandeling aandoening

De toediening van het geneesmiddel cysteamine verbetert drastisch de nierfunctie en andere symptomen. Deze verbetering treedt vooral op bij een orale toediening (medische term: inname via de mond) vóór de leeftijd van twee jaar. Deze zijn ook beschikbaar in de vorm van oogdruppels waardoor het aantal kristallen afneemt en bijgevolg een afname in de lichtgevoeligheid en irritatie veroorzaakt. De patiënt neemt de oogdruppels via correcte oogdruppelrichtlijnen. Verder vermijdt de patiënt licht of beschermt hij zich tegen de blootstelling aan zonlicht.

Prognose

Zonder een geschikte behandeling overlijden patiënten met vroeg ontwikkelde niersymptomen voor tienjarige leeftijd als gevolg van nierfalen. De meeste patiënten reageren echter goed op een niertransplantatie, maar vaak hoopt de cystine zich toch nog op in andere weefsels in het lichaam. De levensverwachting is afhankelijk van het type. Sommige patiënten leven tot in het vijfde decennium.