Narcose of operatie als oorzaak van verminderde cognitie?

Bent u na een operatie onder narcose vergeetachtig en kunt u zich niet goed concentreren? Denkt u dat dit komt door de narcose, maar de arts legt u uit dat er geen langdurige effect is? Frustrerend, want u vermoedt dat uw hersenen minder goed functioneren dan voor de operatie. Dit probleem is beschreven in de medisch wetenschappelijk literatuur. Het wordt postoperatieve cognitieve disfunctie genoemd. Er is nog veel onduidelijk over deze aandoening. Narcose lijkt geen oorzaak te zijn. Mogelijk is de aandoening een reactie van het lichaam op de operatie. Gelukkig wordt u na verloop van tijd weer de oude. De een wat sneller dan de ander. Wat zijn de symptomen, risicofactoren en mogelijke oorzaken van postoperatieve cognitieve disfunctie?

Wat is postoperatieve cognitieve disfunctie?

Postoperatieve cognitieve disfunctie (POCD) is een conditie die kan optreden na een chirurgische operatie. De patiënt ervaart een vermindering van de geestelijke vermogens in vergelijking met de periode voor de operatie. Vaak wordt dit door patiënten en hun naasten omschreven als niet meer helemaal ‘de oude’ zijn. Zij denken vaak dat dit het gevolg is van de narcose, maar een zoektocht naar de relatie tussen narcose en hersenschade loopt op niets uit. Het is daarnaast ook moeilijk om POCD vast te stellen, want meestal is het exacte cognitieve functioneren van patiënten voor de operatie niet bekend.

Geen heldere definitie

Er is anno 2020 nog geen duidelijke definitie van POCD en er zijn geen gestandaardiseerde criteria om de aandoening te onderzoeken. Dit bemoeilijkt de vergelijking van onderzoeksresultaten en de zoektocht naar verklaringen voor POCD. Toch zijn er meerdere studies gedaan naar deze conditie. De resultaten hiervan lijken te wijzen op een serieus te nemen probleem, ondanks dat er nog veel onduidelijk is (o.a. Khalil et al., 2015 en Ottens en Van Dijk, 2009). Wat zijn de symptomen, risicofactoren en mogelijke oorzaken van postoperatieve cognitieve disfunctie?

Symptomen

Verminderde concentratie, vergeetachtigheid en interesseverlies, die ontstaan zijn na de operatie, kunnen symptomen zijn van POCD. Het kan bijvoorbeeld voorkomen dat uw gedachten tijdens het lezen steeds afdwalen en dat u nog tijdens het lezen de inhoud van voorgaande alinea’s vergeet. Ook kan het zijn dat u sommige teksten minder goed begrijpt, terwijl dit voor de operatie geen enkel probleem was. De achteruitgang van de geestelijke vermogens is overigens subtiel, de getroffene legt vaak in eerste instantie geen direct verband met de operatie.

Hoe is POCD vast te stellen?

Cognitieve functies kunnen worden onderzocht met neuropsychologische testen. Om POCD aan te tonen richten deze testen zich op meerdere cognitieve domeinen. Postoperatieve afwijkingen in cognitie zijn met name gevonden in de domeinen verbaal geheugen, aandacht en concentratie, visuele oriëntatie en motorische vaardigheden. Helaas is voor de meeste patiënten POCD moeilijk vast te stellen, want meestal is het exacte cognitieve functioneren voor de operatie niet bekend.

Hoe vaak komt POCD voor?

Het is lastig om precies aan te geven hoe vaak POCD voorkomt, want studies gebruiken meestal niet dezelfde criteria en definities. Daarom lopen de percentages van het aantal patiënten met symptomen van POCD sterk uiteen. Uit studies blijkt dat één week na de operatie POCD bij grofweg 50% van de patiënten voorkomt (met ruime marges naar onder en naar boven), maar na drie maanden is dit percentage gezakt tot rond de tien procent. Bij de meeste patiënten verdwijnen de symptomen dus relatief snel.

Is het verlies aan cognitieve functies permanent?

De duur van POCD verschilt sterk tussen patiënten. Bij de meeste patiënten nemen symptomen snel af, maar bij een minderheid blijven ze meerdere maanden aanhouden. Maar uiteindelijk is het probleem van voorbijgaande aard. Een overzichtsstudie concludeert dat de meeste en betere studies geen permanente achteruitgang van de geestelijke vermogens vinden (Avidan et al., 2016). Bij ouderen is er een complicatie bij de diagnose, want een permanente daling van de cognitieve vermogens kan immers ook het gevolg zijn van een beginnende dementie.

Risicofactoren

Uit studies komt een aantal factoren naar voren die de kans op POCD vergroten (o.a. Monk et al., 2008). Dit betekent overigens niet dat deze factoren het probleem veroorzaken. Maar het is denkbaar dat ze de onderliggende oorzaak versterken of de patiënt vatbaarder maken.

• Leeftijd: POCD komt meer voor bij oudere patiënten dan bij jongere patiënten.
• Opleiding: POCD komt meer voor bij lager opgeleide patiënten dan bij hoger opgeleiden. Dat leeftijd en opleiding een factor zijn ondersteunt de cognitieve reserve theorie. Die stelt dat het brein van ouderen en lager opgeleiden zich minder goed kan aanpassen aan schade. Daarom speelt het opleidingsniveau ook een rol bij de kans op dementie.
• Type operatie: POCD lijkt meer voor te komen na zware operaties (zwaarte en duur van de ingreep), dan na relatief lichte operaties (hoewel dit controversieel is). Ook komt het meer voor na hartoperaties dan na andersoortige operaties.
• Gezondheidstoestand voor de operatie: Patiënten met een mindere lichamelijke en mentale conditie hebben een grotere kans op POCD. Bijvoorbeeld bij depressie, drugsgebruik of een bestaande infectie.

Wat is de oorzaak van POCD: narcose, operatie of patiënt?

Er is anno 2017 nog veel onduidelijk over de precieze oorzaak van POCD. De mogelijke oorzaak is in meerdere studies gezocht bij de narcose, bij de chirurg (en zijn apparaten) en bij de patiënt. Zeer waarschijnlijk spelen meerdere factoren een rol.

• Narcose lijkt niet de boosdoener te zijn. Uit onderzoek komt naar voren dat patiënten die algehele narcose ondergaan geen grotere kans hebben op POCD dan patiënten die plaatselijke verdoving krijgen.
• De reactie van het lichaam op de chirurgische ingreep speelt waarschijnlijk een rol bij het ontstaan van POCD, bijvoorbeeld als gevolg van ontstekingsreacties en infecties. Maar hoe dit proces precies verloopt is nog niet goed begrepen. Er bestaan dan ook nog geen preventieve maatregelen, buiten het voorkomen van infecties en een adequate pijnbehandeling.
• De patiënt zelf lijkt ook een belangrijke oorzaak voor POCD. Voor de patiëntgebonden risicofactoren, zoals leeftijd en opleidingsniveau, bestaat het meest overtuigende bewijs.

Controverse

Uit overzichtsstudies blijkt dat er tegenstrijdige resultaten zijn en dat er nog veel onderzoek moet worden gedaan. Ondanks dat de oorzaken nog niet goed worden begrepen en de mate waarin POCD voorkomt nog onduidelijk is, lijkt POCD een aandoening die serieus moet worden genomen. Zeker vanuit het perspectief van de patiënt. Zelfs als na toekomstig onderzoek zou blijken dat POCD geen eenduidige en opzichzelfstaande aandoening is, zijn de klachten van dien aard dat verder onderzoek naar de oorzaken, preventie en behandeling van POCD de patiënt kan helpen.