Neglect: halfzijdige verwaarlozing

Eén van de meest merkwaardige verschijnselen van hersenschade is neglect. Patiënten met deze aandoening "negeren" als het ware een lichaamszijde, zowel ten aanzien van de waarneming als het motorisch gebruik ervan. Maar ook de omgeving bestaat nog maar voor de helft. De patiënten hebben zelf geen besef van hun verstoorde lichaams- en wereldbeeld. Juist dat maakt neglect potentieel gevaarlijk.

Neglect

• Wat is neglect?
• De pathologie van neglect
• Klinische testen
• Risico's

Wat is neglect?

Als iemand wordt gevraagd om de foto Grote Markt in Nijmegen (zie foto) te beschrijven, dan zou het antwoord waarschijnlijk iets zijn in de trant van: links zijn verscheidene huizen in de stijl van de Gouden eeuw te zien, met op de achtergrond de toren van een kerk (de Sint Stevenskerk), terwijl zich rechts een groot monumentaal pand bevindt (de Waag). Als deze persoon vervolgens gevraagd wordt één van deze panden in meer detail te beschrijven, kan het antwoord als volgt luiden: het huis heeft een trapgevel en ramen die zijn opgedeeld in meerdere ruiten en soms voorzien zijn van luiken. De persoon zou ook het volgende kunnen zeggen: het huis heeft een linkerkant en een rechterkant, met links een trapvormige gevel en rechts ook, en ramen met een linker- en een rechterkant.

Die laatste beschrijving is echter onwaarschijnlijk. We vinden het niet logisch om een symmetrisch voorwerp in twee zijden op te delen, maar beschouwen het eerder als een geheel. Wat we ons daarbij niet beseffen, is dat het onderliggende verwerkingsproces in de hersenen juist wél de beide zijden als afzonderlijke eenheden waarneemt.

Het inzicht in dit aspect van de informatieverwerking door de hersenen is verkregen aan de hand van personen waarbij dit proces verstoord is. Dit is het geval bij neglect, ook wel hemi-neglect of halfzijdige lichaamsverwaarlozing genoemd. Deze hersenaandoening wordt gekenmerkt door het gebrek aan bewustzijn van, doorgaans, de linkerzijde. Dit "negeren" van de linkerzijde kan diverse vormen aannemen, vandaar dat er onderscheid gemaakt wordt in diverse soorten neglect. Een neglect-patiënt kan één of meerdere van deze vormen van neglect vertonen.

Personaal neglect

Personaal neglect heeft betrekking op het lichaam van de patiënt zelf. De patiënt is zich niet of minder bewust van de linkerzijde van zijn lichaam. Een gevolg hiervan is dat de linkerhand niet of nauwelijks meer gebruikt wordt voor motorische taken: het oppakken van een voorwerp, het openen van een kast en het eten met bestek wordt met de rechterhand gedaan, terwijl de linkerarm doorgaans slap langs het lichaam hangt. Het is belangrijk te beseffen dat de motorische capaciteit van de linkerzijde onaangedaan is: de aansturing en de spierkracht zijn nog intact, maar er wordt geen beroep op gedaan.
Ook het gevoel aan de linkerzijde van het lichaam is afwijkend. Wanneer een patiënt bijvoorbeeld aan zijn linkerarm wordt aangeraakt, zal hij het moeilijk vinden om de plaats van aanraking te lokaliseren. De gevoelswaarneming kan zelfs zozeer zijn verstoord dat de patiënt zijn linker ledematen, wanneer ze onder zijn aandacht zijn gebracht, als "niet van zichzelf" beschouwt.
Een ander verschijnsel is de vertraagde beweging van de rechterhand wanneer deze aan de linkerzijde van het lichaam plaatsvindt. Dit heeft te maken met het feit dat de hand dan actief is in een gebied dat (deels) uit de belevingswereld van de patiënt is verdwenen.
Een patiënt met personaal neglect is vaak te herkennen aan het gebrek aan verzorging van de linkerzijde van het lichaam. Zo hebben mannen vaak een ongeschoren linker gezichtshelft, terwijl vrouwen slechts de rechterzijde van hun gezicht hebben opgemaakt.

Peri-personaal neglect

Peripersonaal neglect wordt gekenmerkt door het negeren van het linkeraspect in de reikruimte. Te denken valt aan een bord met eten, waarvan alleen de rechterhelft wordt opgegeten. Een ander voorbeeld is het lezen van een boek of krant, waarvan steeds alleen de rechterbladzijden of rechter paginazijden worden waargenomen. Opnieuw is dit verschijnsel het gevolg van een verstoorde verwerking van de visuele informatie: met de ogen zelf is niets aan de hand.

Extra-personaal neglect

Een patiënt met extra-personaal neglect is zich niet bewust van het linkeraspect van de omgeving buiten de reikruimte. Vanuit het perspectief van de Grote Markt zoals op de foto, zal de patiënt de Waag aan de rechterkant opmerken, maar de toren van de Sint Stevenskerk niet. Wanneer de patiënt echter niet het algehele beeld in ogenschouw neemt, maar zich specifiek richt op de kerktoren, zal hij alleen de rechterkant ervan waarnemen.

Kenmerkend voor neglect is het totale gebrek aan ziekte-inzicht: de patiënt is zich er niet van bewust dat de wereld zoals hij die waarneemt, een helft mist. Hoewel dit misschien wat vreemd overkomt, is het begrijpelijk wanneer men bedenkt dat iets dat door de hersenen als niet-bestaand wordt beschouwd, ook niet gemist kan worden.

De pathologie van neglect

Neglect is het gevolg van schade aan de (inferior) pariëtale cortex in de hersenen, wat kan optreden als gevolg van een beroerte. Dit gebied van de hersenen houdt zich onder meer bezig met de integratie van sensorische informatie, zoals visuele en somatosensorische (gevoels-) informatie. Zowel de linker- als de rechter hersenhelft bevat een pariëtale kwab. Echter, schade hieraan leidt doorgaans alleen tot neglect wanneer dit in de rechter hersenhelft optreedt. De reden hiervoor is een verschil in informatieverwerking tussen beide zijden. De rechter pariëtale cortex verwerkt zowel informatie vanuit het linker- en rechter visuele veld en de somatosensoriek van beide zijden. De linker pariëtale cortex verwerkt echter alleen de sensorische informatie die van rechts afkomstig is. Dit betekent dat in het geval van schade aan de linker pariëtale cortex, de rechterzijde hiervoor kan compenseren. Als echter de rechter pariëtale cortex is beschadigd, kan informatie vanuit de linkerkant niet meer worden verwerkt.

Klinische testen

In de klinische praktijk bestaan er verschillende testen waarmee de diverse vormen van neglect kunnen worden aangetoond. Per type neglect zal hiervan een voorbeeld worden besproken.

Personaal neglect
Neglect ten aanzien van het eigen lichaam kan worden aangetoond door de patiënt een verzorgingstaak te laten verrichten, bijvoorbeeld zichzelf wassen of aankleden. Tijdens het wassen zal de linker lichaamshelft niet of slechts gedeeltelijk worden verzorgd. Bewegingen aan de linkerzijde, als ze al optreden, zijn traag. Aankleden geeft grote problemen, doordat de rechterhand het meeste werk op zich neemt en bijvoorbeeld het steken van de linkerarm in een linker mouw geen vanzelfsprekende zaak meer is.

Peri-personaal neglect
Neglect binnen de reikruimte van de patiënt kan worden getest door de patiënt een afbeelding te laten natekenen. Peri-personaal neglect kenmerkt zich door het afwezig laten van de linkerzijde van objecten. Opvallend is dat sommige aspecten toch in hun geheel worden getekend, zoals een gezicht of de omtrek van een klok. Mogelijk dragen hier andere hersengebieden aan bij.

Extra-personaal neglect
Om neglect ten aanzien van de omgeving buiten de reikruimte te testen, kan de patiënt bijvoorbeeld worden gevraagd naar de inrichting van zijn huis. Het antwoord van de patiënt zal afhangen van het perspectief van waaruit hij het bekijkt. Wordt hem gevraagd een beschrijving van de woonkamer te geven, gezien vanuit de voordeur, dan zal hij het meubilair beschrijven dat zich aan de rechterkant van de kamer bevindt. Wordt hem nogmaals de vraag gesteld, maar dan vanuit het perspectief van de achterdeur, dan zal hij het meubilair beschrijven dat in het vorige antwoord ontbrak.

Risico's

Zoals al eerder werd genoemd, heeft een patiënt met neglect geen ziektebesef. De patiënten zullen veelal op aanraden van hun omgeving een arts raadplegen; zelf bemerken zij hun beperkingen met de linkerzijde niet. Juist doordat de patiënt niet bedacht is op zijn afwijking, is de kans op ongelukken groter. Patiënten met extra-personaal neglect botsen dikwijls tegen obstakels die zich in hun linker gezichtsveld bevinden. Ook zullen zij een onverwachts van links naderende auto niet aan zien komen. Het gevaar voor de patiënt is nog groter als het neglect gecombineerd is met halfzijdige verlamming. In dat geval wordt kan een verwonding aan de linkerzijde, bijvoorbeeld door het verstrikt raken van de hand in het wiel van de rolstoel, volledig aan het besef van de patiënt voorbijgaan. Met alle gevolgen van dien. Een lichtpuntje is dat er gewoonlijk geleidelijk verbetering optreedt in de toestand van de patiënt.

Lees verder

• Afasie en apraxie: verlies van spreek- en beweegvaardigheid
• Agnosie: het niet meer kunnen herkennen/benoemen
• Verandering van persoonlijkheid na hersenschade