Pareidolia en gezichtsbedrog

Pareidolia of pareidolie is een psychologisch verschijnsel waarbij een mens een herkenbaar beeld meent te herkennen, in een op zich zelf willekeurige waarneming. Een voorbeeld hiervan is het herkennen van dieren of gezichten in stapelwolken of het oppervlakte van geroosterd brood. Hoe ontstaat zo'n illusie en welke vormen zijn er bekend?

Oorzaak

Bij pareidolia interpreteert een persoon bekende vormen uit objecten of verschijnselen, die er in feite niet zijn. Het woord pareidolia is afkomstig uit het Grieks: para (naast, verkeerd, in deze context betekent het fout) en eidolon (beeld of vorm).

In een studie in 2009 ontdekte men dat het herkennen van gezichten in verschillende oppervlakten hetzelfde hersengebied activeert wanneer een proefpersoon wél een gezicht waarneemt. Tegelijkertijd werd ontdekt dat deze interpretatie ook net zo snel gebeurde, als wanneer het proefpersoon een echt gezicht werd getoond. Ter vergelijking reageerde proefpersoon langzamer op 'neutrale' objecten, zoals een simpele kubus.

Deze en vergelijkbare studies toonden aan waarom mensen in bijvoorbeeld een cirkel en twee punten een gezicht herkenden: het bleek te gaan om oer-instincten. De cirkel met twee punten werd herkend als een gezicht, nog vóór het bewustzijn deze informatie ontving en verwerkte. Een verklaring hiervoor kan zijn dat er een noodzaak is om gezichten en silhouetten te herkennen, voor emotionele betrokkenheid of juist (dreigend) gevaar. In het voorbeeld van een cirkel met twee punten bleken proefpersonen tevens onbewust ook emoties te herkennen uit minimale veranderingen: wanneer er een gebogen lijn bijgevoegd werd, interpreteerde proefpersonen dit als een glimlach, en dus veilig. Wanneer dit lijntje omgedraaid werd, leek het gezicht bedroefd te kijken.

De noodzaak van het brein die uit minimale veranderingen deze interpretaties onderbewust trekt ligt voornamelijk in het gedrag dat in een situatie wenselijk is. Wanneer een gezicht boos kijkt, kan er eventueel gevlucht worden. Een glimlach is daarbij meer ontwapenend en vriendelijk.

Pareidolia in geluid

Ook bepaalde klanken kunnen bij mensen een andere interpretatie oproepen, dan dat ze feitelijk zijn. Zo zijn er talloze voorbeelden van (vermeende) uitspraken te horen op langspeelplaten wanneer deze achteruit afgespeeld worden. De ontdekking dat bepaalde melodieën nog altijd melodieus waren wanneer ze achteruit gespeeld werden, werd voor het eerst omschreven door Thomas Edison in 1878.

De Beatles maakte veelvuldig gebruik van dit verschijnsel, dat backmasking heet. Bij backmasking wordt een geluidsfragment achterstevoren geplaatst op een plaat die vooruit afgespeeld wordt. In enkele Beatles liedjes werd door middel van dit proces ingespeeld op geruchten dat Paul McCartney overleden zou zijn. In het lied 'Revolution 9' is, wanneer het achterstevoren afgespeeld wordt, te horen 'turn me on, dead man'. In het lied 'So Tired', is aan het eind te horen 'Paul's a dead man, miss him, miss him, miss him.'
Een Britse radio DJ, Russ Gibb, ontdekte dit in 1969, wat tot grote complottheorieën heeft geleid rondom de Beatles.

Religie

In religieuze context komen veel vermeende pareidolieën voor. Zo wordt regelmatig het aangezicht van Maria of Jezus herkend in geroosterd brood of wolken uit een vulkaanuitbarsting. Ook het woord 'Allah' wordt meermaals geïnterpreteerd in verschillende, ogenschijnlijk normale, objecten. Doorgaans worden veel van deze objecten voor veel geld verkocht, zoals een tosti met een afbeelding van Maria, die voor $28.000 verkocht werd via eBay.