Muziektherapie en stervensbegeleiding

Wanneer mensen te maken krijgen met een dierbare die stervende is kan dit een gevoel van onmacht met zich meebrengen. Je wilt graag helpen maar je weet niet hoe. Je krijgt te maken met het verdriet van dierbaren, je eigen verdriet en de gevoelens van de persoon die stervende is. Onze gevoelens van verdriet, angst, machteloosheid en boosheid worden vaak weggestopt. Aanwezig zijn bij een dierbare die gaat sterven verloopt vaak in stilte. Handen worden vastgehouden maar gevoelens worden niet of nauwelijks gedeeld. Juist op dit moment kan muziektherapie een meerwaarde betekenen voor stervende en naasten.

Therapeutische waarde van muziektherapie

Muziek heeft een grote invloed op lichamelijk, emotioneel, gedragsmatig, cognitief en sociaal gebied. Een muziektherapeut werkt op methodische wijze, middels muzikale middelen om verandering, ontwikkeling, stabilisatie of acceptatie te bewerkstelligen. Een veel voorkomende reactie met betrekking tot muziektherapie en stervensbegeleiding: “Is muziek nu wel gepast?”. Juist doordat muziektherapeuten middels muziek aansluiten bij de hulpvraag en belevingswereld van de stervende en binnen de terminale fase ook bij de hulpvraag van naasten, maakt dat muziektherapie een grote meerwaarde kan betekenen in de laatste levensfase.

Palliatieve muziektherapie

Palliatieve muziektherapie kan al snel de indruk geven dat de muziektherapeut enkel op het moment of vlak voor het sterven aanwezig is. Hiervoor is het van belang om onderscheid te maken tussen de palliatieve fase en de terminale fase. Palliatieve muziektherapie houdt echter niet enkel in dat muziektherapie aangeboden wordt op het moment of enkele uren voor het sterven maar ook in de voorafgaande weken. Het moment waarop bekend is dat de stervende niet meer beter zal worden noemen we de palliatieve fase. De stervende is vaak nog aanspreekbaar of zelfs actief betrokken in contact. Tijdens de palliatieve fase kan nog sprake zijn van actieve betrokkenheid van de stervende. Verbale reacties, oogcontact, interactie is nog aanwezig.

Zodra we spreken over de terminale fase, zal de stervende op korte termijn komen te overlijden. De terminale zorg is de laatste fase van de palliatieve zorg. Actieve betrokkenheid in het contact is nauwelijks of niet zichtbaar aanwezig. Vanuit de palliatieve fase heb je iemand leren kennen (voorkeuren/herinneringen/verhalen/reacties). Vanuit deze kennis kun je muzikaal aansluiten in de terminale fase maar ook zonder een eerdere kennismaking is het muziek therapeutische aanbod in de terminale fase mogelijk.

Kleine observaties

Observeren en reageren op kleine signalen vormt binnen psychogeriatrie en waar bewoners in een diepere fase van dementie verkeren een belangrijk uitgangspunt. Deze observaties zijn bij stervensbegeleiding in de terminale fase des te meer van belang. Het gaat om de kleine signalen die juist erg van belang zijn. Een rustigere ademhaling, minder spierspanning, een diepe zucht, een glimlach of tranende ogen. Hoe klein de reactie ook lijkt, het kan van grote betekenis zijn.

Van onmacht naar betrokkenheid

Om de stilte in de ruimte, waarin soms een gevoel van onmacht heerst, te doorbreken stelt een muziektherapeut zich middels het zingen van liedteksten kwetsbaar op. Deze situatie en sfeer geeft de familie ruimte om hun gevoel te tonen. De muziek nodigt uit tot verwoorden van het gevoel, soms met een lach en soms met een traan. Herinneringen worden gedeeld die voort komen vanuit de liedteksten die gezongen worden. Er worden bepaalde liedteksten gevraagd vanwege een emotionele waarde. Familieleden zingen soms zachtjes mee, terwijl ze de hand van hun dierbare vasthouden. Het feit dat de klanken de emoties weerspiegelen maakt dat het gevoel voor ieder is de kamer gedeeld kan worden. Ieder die aanwezig is deelt zijn of haar gevoel. Niemand zit meer in zijn eigen verdriet. Contact maken vanuit gevoel is een belangrijk onderdeel tijdens stervensbegeleiding. Zowel voor de patiënt als voor naasten die achteraf te kennen geven dat het een grote steun voor ze is geweest wanneer er sprake was van muziektherapeutische begeleiding tijdens dit proces.

Therapeutische technieken en interventies

Een muziektherapeut werkt in op een hulpvraag en stuurt middels technieken en interventies muzikaal in op de beleving. De instrumentkeuze, speelwijze en de liedkeuze worden bewust gekozen om een bepaald effect teweeg te brengen. De keuzes van de muziektherapeut worden afgestemd op de behoefte van de stervende en/of de familie. Met de juiste muzikale elementen probeert de muziektherapeut zo dicht mogelijk bij de gevoelsbeleving aan te sluiten. Muziektherapeuten worden opgeleid om juist dat gevoel te laten klinken in muziek.

Kwaliteit van leven

Kwaliteit van leven is het belangrijkste uitgangspunt, zelfs in de terminale fase. Het lijkt misschien vreemd om in deze fase te spreken over kwaliteit van leven omdat het sterven in de terminale fase nabij is. Mensen zijn op dit moment (in gedachten) meer gericht op de dood dan op het leven. Het is van belang om er bewust van te zijn dat de stervende aanwezig is, bij ons is, nog vasthoudt aan het leven. Voor ieder mens is het van belang om met respect behandeld te worden. Al lijkt het of de persoon in de terminale fase ver van ons weg is, we kunnen niet met zekerheid zeggen wat hij of zij beleeft. Praat niet over hem of haar in zijn of haar nabijheid, maar met elkaar. Wellicht dat palliatieve muziektherapie in de toekomst steeds vaker zal worden ingezet, zodat familieleden, naasten en medewerkers in verpleeghuizen, verzorgingshuizen, hospices of ziekenhuizen met meer diepgang kunnen aansluiten bij de belevingswereld van personen in hun laatste levensfase. Mogelijk ervaren directe naasten een vorm van gevoelsuiting dat van belang kan zijn in hun rouwproces. De stervende kan het gevoel van directe nabijheid ervaren in een rustgevende en ontspannende sfeer. Dit zorgt voor een zo aangenaam mogelijk afscheid.