Soorten antibiotica: cefalosporinen (o.a. Fortum, Zinacef)

De groep cefalosporinen is de grootste groep bèta-lactam-antibiotica, die als reservemiddelen worden gebruikt. Over het algemeen zullen deze middelen in het ziekenhuis worden voorgeschreven, als andere middelen zoals tetracycline of penicilline niet in aanmerking komen. Over de toepassing, merknamen en het probleem van toenemende resistentie zoals ESBL.

• Eigenschappen en ontstaan van de cefalosporinen
• Cefalosporinen: een overzicht van deze antibiotica
• Toepassing
• ESBL: een toenemend probleem
• Bijwerkingen
• Wisselwerking
• Merknamen

Eigenschappen en ontstaan van de cefalosporinen

De cefalosporinen horen bij de beta-lactam-antibiotica, net als de penicillines. De werking is bactericide: de bacteriën worden gedood bij het gebruik van deze middelen: er wordt een eiwit geblokkeerd dat een belangrijke rol speelt bij de groei van de bacterie, waardoor die afsterft. Cefalosporinen hebben een breedspectrumwerking: ze werken tegen vele soorten bacteriën.

De groep cefalosporinen bestaat uit verschillende middelen, die in de loop van de jaren ontwikkeld werden; door de aangebrachte chemische veranderingen werd steeds een betere werking bereikt vergeleken bij de eerder ontwikkelde middelen. De cefalosporinen zijn te verdelen in drie groepen, deze indeling is gebaseerd op het werkingsspectrum. Die groepen worden generaties genoemd.

Bij de cefalosporinen spelen bèta-lactamasen een belangrijke rol in de werking van deze middelen. Er is een grove indeling te maken bij de cefalosporinen: de middelen die worden afgebroken door sommige bacteriën, de bèta-lactamase-gevoelige, en de middelen die niet worden afgebroken, de bèta-lactamase-ongevoelige cefalosporinen. Een en ander ook afhankelijk van de typen bacteriën.

Cefalosporinen: een overzicht van deze antibiotica

In de tabel een overzicht van de verschillende generaties cefalosporinen; de eerste generatie is bèta-lactamase-gevoelig (behalve voor de bèta-lactamase van stafylokokken), de tweede en derde generatie middelen zijn ongevoelig voor deze enzymen.

Toepassing

Over het algemeen wordt de keus voor een cefalosporine gemaakt als gebleken is dat er geen middel uit de penicilline- of tetracyclinegroep gebruikt kan worden. Ook zal er dan eerst onderzocht worden of de bacterie(n) (oorzaak van de infectie) wel gevoelig is voor de cefalosporine, waarvoor een kweek met resistentiebepaling moet worden gedaan. In de praktijk gaat het dan vaak om de behandeling van mensen in het ziekenhuis. De middelen uit de tweede en derde generatie worden als het goed is niet te snel gegeven, maar in feite zijn alle cefalosporinen "reserve" antibiotica, die alleen moeten worden gebruikt als er niet met andere, "eenvoudiger" middelen kan worden behandeld.

eerste generatie cefalosporinen

De cefalosporinen werken nogal verschillend, dit is afhankelijk van de generatie waartoe een middel behoort.
De middelen die tot de eerste generatie worden gerekend werken voornamelijk tegen Gram-positieve bacteriën zoals stafylokokken en streptokokken, ook als dit beta-lactamase-vormers zijn. Ze werken meestal niet of nauwelijks tegen Gram-negatieve bacteriën die bèta-lactamase vormen en zullen daarom voor de meeste Gram-negatieve bacteriën bijna niet te gebruiken zijn.

Sommige soorten van deze groep zijn zelfs helemaal niet gevoelig voor de eerste generatie middelen, zoals bijvoorbeeld Pseudomonas aeruginosa. Een veel voorkomende verwekker van luchtweginfecties Haemophilus influenzae is niet gevoelig voor middelen uit deze groep. Eerste generatie cefalosporinen worden toegepast bij infecties van bijvoorbeeld de huid, luchtwegen en blaas. Cefalotin en cefazoline worden bovendien gebruikt bij hersenvliesontsteking en de eerste wordt ook ingezet bij buikvliesontsteking, bot- en gewrichtsinfecties.

tweede generatie cefalosporinen

De middelen die worden beschouwd als de tweede generatie cefalosporinen werken meestal wel goed tegen Haemophilus influenzae, en zijn ook zijn bestand tegen bèta-lactamase-vormers van deze soort. Ze werken in het algemeen beter dan de eerste generatie middelen tegen Gram-negatieve bacteriën zoals bovengenoemde Haemophilus influenzae en aerobe darmbacteriën. Waar deze groep tegen werkt zijn bijvoorbeeld infecties van de huid, luchtwegen, blaas. Cefuroxim wordt bij gonorroe en de ziekte van Lyme voorgeschreven.

derde generatie cefalosporinen

Cefalosporinen van de derde generatie werken minder goed tegen stafylokken dan die uit de ander generaties. Daar staat tegenover dat ze beter werken tegen Gram-negatieven dan de middelen uit de andere generaties. De derde generatie middelen is ook ongevoelig voor bèta-lactamasen van de laatste groep. Ook tegen Pseudomonas aeruginosa zijn er middelen uit deze groep werkzaam, zoals ceftazidim. Dit wordt gegeven als piperacilline geen optie is. De middelen uit deze groep worden gegeven bij longontsteking, huidinfecties, blaasontsteking en hersenvliesontsteking, ziekte van Lyme, gonorroe, Clamydia, botonsteking.

ESBL: een toenemend probleem

De afkorting ESBL staat voor: Extended Spectrum Beta Lactamase. Het gaat hier om een eigenschap van sommige bacteriën om een groot aantal gangbare antibiotica af te breken, die daardoor onwerkzaam worden, ook de normaal bèta-lactamase-ongevoelige middelen. Het zijn geen bijzondere soorten bacteriën die dit doen maar "gewone" soorten met een bijzondere eigenschap, zoals bijvoorbeeld de darmbacteriën Escherichia coli en Klebsiella pneumoniae (zie foto). "Extended Spectrum" geeft aan dat deze bacteriën (bijna) alle gangbare antibiotica die voorhanden zijn uitschakelen door het geproduceerde bèta-lactamase; hierdoor worden niet alleen de bèta-lactam-antibiotica - zoals de penicillines en cefalosporinen - onwerkzaam maar ook antibiotica uit andere groepen.

Ook tegen deze andere antibiotica worden bacteriën die deze eigenschap hebben resistenter: dit gebeurt door de uitwisseling van erfelijke eigenschappen van de bacteriesoorten onderling. ESBL-positieve bacteriën worden beschouwd als ziekenhuisbacteriën. Hieronder worden bacteriën verstaan die resistenter zijn voor antibiotica en die vaak ziekenhuisinfecties veroorzaken bij verzwakte patiënten.

De ESBL-vormende bacteriën vallen onder de groep die men BRMO heeft genoemd: Bijzonder Resistente Micro-Organismen. Het aantal ESBL-vormende bacterien stijgt sinds de jaren '80 over de hele wereld. In ziekenhuizen en verpleeghuizen is dit in toenemende mate een probleem omdat patiënten met een infectieziekte die deze resistente bacteriën bij zich hebben heel moeilijk te behandelen zijn; er zijn immers nog nauwelijks antibiotica beschikbaar die nog wel werken. Op Intensive Care afdelingen van ziekenhuizen is het een bekend probleem, daarom wordt aan infectiepreventie gedaan door screening van patiënten en eventueel geïsoleerde verpleging.

Bijwerkingen

De bijwerkingen van cefalosporinen zijn ongeveer hetzelfde als die van de penicillines: voornamelijk maag-darmklachten zoals diarree, misselijkheid, braken. Deze klachten komen soms voor. Zelden voorkomend zijn allergische reacties: waarbij jeuk en huiduitslag meestal de verschijnselen zijn. Zeer zeldzaam is een ernstige overgevoeligheidsreactie met koorts, ademhalingsproblemen en flauwvallen. Er is een kans dat het hier om overgevoeligheid gaat voor cefalosporinen; deze overgevoeligheid kan dan ook optreden bij het gebruik van antibiotica uit de penicillinegroep (kruisovergevoeligheid). De arts en apotheek moet hiervan op de hoogte worden gebracht, zodat er een ander middel kan worden gegeven, en ook om herhaling in de toekomst te voorkomen.

Wisselwerking

Cefalosporinen en antibiotica uit de tetracyclinegroep werken elkaar tegen. Ook kunnen cefalosporinen de werking van bloedverdunners zoals Sintrom en Marcoumar ontregelen. Verder wordt het vaccin tegen buiktyfus onwerkzaam wanneer dit oraal (door de mond) wordt genomen; eventueel kan het vaccin via een injectie worden gegeven. Er is ook geen wisselwerking wanneer bij inname door de mond drie dagen tijd tussen de verschillende middelen zit.

Merknamen