Waarom gaan jongeren roken: factoren en oorzaken rookgedrag

Wat is de reden dat jongeren gaan roken? Als je eenmaal rookt, stop je er maar moeilijk mee. Roken is een zeer hardnekkige gewoonte, die zich snel ontwikkeld richting verslaving. Nicotine is zeer verslavend. Uit onderzoek blijkt dat een kleine 90% van de volwassen (ex-)rokers vóór hun achttiende levensjaar hun eerste sigaret opstaken en dat maar liefst iets meer dan 70% voordat ze volwassen waren al dagelijks rookten. Op 12-jarige leeftijd heeft 8% ooit gerookt, op 16-jarige leeftijd is dat 40%. 23% van de 18-19 jarigen en 32% van de 20-24 jarigen rookt.¹ Wat is het ontstaansproces van rookgedrag en hoe kan het voorkomen worden?

• Redenen waarom jongeren niét roken
• Percentage dagelijks rokende jongeren
• Fasen in het ontstaan van rookgedrag
• Voorbereidend
• Experimenteel
• Regulier
• Afhankelijkheid
• Waarom gaan jongeren roken?
• Socio-demografische factoren
• Omgevingsfactoren
• Ouders en peers
• Beschikbaarheid en verkrijgbaarheid
• Gedragsmatige factoren
• Persoonlijke factoren
• Waarom gaan jongeren roken in vogelvlucht

Redenen waarom jongeren niét roken

In de eerste plaats onthouden jongeren zich van roken, omdat het schadelijk is voor de gezondheid (95%), verslavend (89%) en duur (80%) is. Ook aspecten gerelateerd aan het uiterlijk (gele vingers, tanden etc.) spelen een rol. Een verbod lijkt zelden een bewuste reden te zijn om niet te roken. Bovendien kan een 16-jarige ook anno 2023 nog vrij gemakkelijk sigaretten kopen.[2] Of iemand al dan niet rookt, hangt niet alleen af ​​van persoonlijke factoren. Ook omgevingsfactoren en bepaalde eigenschappen van tabaksproducten zijn van invloed op het consumentengedrag en vooral of iemand al dan niet begint met roken.

Dat in Nederland steeds minder jongeren gaan roken is bereikt door een combinatie van effectieve wetgeving, beleid en ondersteuning voor volwassenen om te stoppen met roken gedurende vele decennia en dit heeft ook een impact gehad op jongeren. Door een omgeving te creëren waarin minder jongeren proberen te roken en meer rokers stoppen, wordt de gezondheid van toekomstige generaties beschermd en worden honderden en duizenden vroegtijdige sterfgevallen voorkomen.

Percentage dagelijks rokende jongeren

Onder leerlingen op de basisschool treffen we nauwelijks dagelijkse rokers aan. Na de overgang naar de middelbare school verandert dat beeld. Onder 12- en 13-jarigen treffen we nauwelijks dagelijks rokers aan (<1%). Vanaf 14 jaar is er echter een toename; 3% hunner is een dagelijks roker en op 15-jarige leeftijd 6%. Het percentage neemt echter niet verder toe, ook onder de 16-jarigen is 6% een dagelijks roker.[3]

Fasen in het ontstaan van rookgedrag

Er wordt in de literatuur vier fasen onderscheiden in het ontstaan van rookgedrag.[5]

Voorbereidend

De jongere vormt zich een beeld van het roken en een daarbij behoren attitude. De jongere heeft nog nooit gerookt.
Initieel: de jongeren probeert zijn eerste sigaret of sigaretten. Rookgedrag: hij heeft wel eens gerookt, maar niet in de laatste drie maanden.

Experimenteel

De jongeren experimenteert wat vaker met sigaretten. Hij ervaart geen vervelende fysiologische effecten meer van het roken; zijn lichaam is eraan gewend geraakt. Hij ervaart positieve lichamelijk en sociale effecten van het roken. Het roken wordt positief gewaardeerd in zijn omgeving, althans in de groep leeftijdsgenoten waar hij mee optrekt. Rookgedrag: gerookt, maar niet in de laatste vier weken.

Regulier

Het roken wordt allengs een vast patroon. De jongere rookt incidenteel, nog niet structureel. Zo heeft hij in de laatste vier weken gerookt, maar hij rookt nog niet dagelijks.

Afhankelijkheid

De jongere is zowel psychisch als lichamelijk afhankelijk geraakt aan de nicotine. Hij heeft onthoudingsverschijnselen en er is sprake van terugval bij stoppen. De jongere rookt in deze fase dagelijks.

Waarom gaan jongeren roken?

Er zijn verschillende oorzaken aan te wijzen die kunnen verklaren waarom jongeren beginnen met roken. Houd hierbij rekening met het feit dat jongeren niet om één enkele reden beginnen met roken, maar dat het dikwijls een kluwen is van redenen. Hiermee wordt bedoeld een combinatie van elkaar onderling beïnvloedende en elkaar soms versterkende factoren die in meer of mindere mate van invloed zijn op het ontstaan van rookgedrag. Er is sprake van multicausaliteit. Er zijn vooralsnog geen fase-specifieke factoren vast te stelen. Hieronder worden de verschillende afzonderlijke oorzaken besproken die volgens onderzoek van invloed is op het beginnen met roken.

Socio-demografische factoren

Socio-demografische factoren in relatie tot roken zijn:

• leeftijd: tot 20 jaar stijgt het aantal rokers.
• Geslacht: er zijn meer mannen die roken.
• etniciteit: het aantal rokers onder allochtonen is hoger dan bij de autochtone bevolking. Vooral bij mannen van Turkse afkomst is het percentage rokers beduidend hoger (tussen 49 en 69%) dan bij autochtone mannen. Dit geldt vooral voor mannen van Turkse afkomst in de leeftijdscategorie 25-45 jaar.
• Gezinssamenstelling: er is een grotere kans dat jongeren met gescheiden ouders gaan roken.
• Sociaal-economische status van ouders (SES): hoe hoger de SES van de ouders des te minder kans dat de jongere gaat roken.
• Persoonlijk inkomen: jongeren die eigen geld hebben roker vaker.
• Opleidingsniveau: hoe hoger de opleiding, hoe kleiner de kans dat de jongere begint met roken.

Omgevingsfactoren

Ouders en peers

De rol van de ouders is van grote invloed of de jongeren zal beginnen met roken. Roken de ouders zelf en wat is de houding van de ouders ten opzichte van roken? Het gaat om de mate waarin roken sociaal geaccepteerd gedrag is in de omgeving waar de jongeren zich in begeeft. Naast de ouders zijn ook de vriendengroep van belang, maar moet niet overschat worden. Ook is de kans groter dat een jongere gaat roken als hij een rokende broer of zus heeft. Goede schoolprestaties en betrokkenheid bij school zijn protectieve factoren.

Beschikbaarheid en verkrijgbaarheid

De beschikbaarheid en verkrijgbaarheid van tabaksproducten spelen ook een rol. De prijselasticiteit is bij jeugdigen hoog. Prijselasticiteit wil zeggen dat hoe hoger de prijs van tabak is, hoe meer de consumptie ervan afneemt. De verkoop van losse sigaretten of kiddie packs (kleine pakjes met 10 sigaretten of minder - verboden in Nederland) verlagen de drempel om te beginnen met roken. In een programma van de BBC in 2008 blijkt dat de Britse tabaksfabrikant British American Tobacco (BAT) zijn marketing in Nigeria, Malawi en Mauritius richt op jongeren. Zo wordt de verkoop van losse sigaretten aangemoedigd, aangezien de verkoop van losse sigaretten vooral jongeren aanzet tot roken; zij kunnen immers dikwijls geen heel pakje sigaretten betalen. In het programma laat de BBC kinderen van elf jaar oud zien die losse sigaretten kopen.[4]

Gedragsmatige factoren

Uit onderzoek blijkt dat roken samenhangt met gedragsmatige factoren als genotmiddelengebruik, rijden onder invloed van alcohol, antisociaal gedrag (agressie, diefstal en vandalisme), onveilig seksueel gedrag en slechte schoolprestaties.[6] Deze factoren hangen ook onderling samen. Het gaat om een patroon van rebellerend, recalcitrant en afwijkend gedrag.

Persoonlijke factoren

Bij persoonlijke factoren kunnen we onder andere denken aan de volgende factoren:

• De houding ten aanzien van roken en het vermogen om sociale druk tot roken te weerstaan.
• Persoonlijkheidskenmerken: thrill- en sensation seeking en extrovertie spelen een rol bij het beginnen met roken en depressieve stemming speelt een rol bij blijvend rookgedrag of het bestendigen van rookgedrag.
• Copingvaardigheden: kan de jongere omgaan met problemen waar hij zich voor gesteld ziet? Probleemoplossende vaardigheden zijn een beschermende factor.
• Biologische factoren: er bestaat een genetische aanleg of gevoeligheid voor de verslavende werking van nicotine. Dit lijkt erfelijk overdraagbaar te zijn.

Noten:

1. Gezondheidenquête/Leefstijlmonitor CBS i.s.m. RIVM en Trimbos-instituut, 2017.
2. Trouw. Puber komt moeiteloos aan een sigaret. https://www.trouw.nl/nieuws/puber-komt-moeiteloos-aan-een-sigaret~b009976b/ (ingezien op 26-9-2020)
3. Nationaal Expertisecentrum Tabaksontmoediging. Kinderen en roken - een aantal feiten op een rij. Utrecht: Trimbos-instituut, 2017.
4. M.E. Pieterse en M.C. Willemsen: Ontstaan en voorkomen van rookgedrag bij jongeren; in: Knol, K. et al: Tabaksgebruik: gevolgen en bestrijding; Lemma BV, Utrecht, 2005, p. 284.
5. Tabaksindustrie mikt op kinderen: http://www.depers.nl/economie/217532/Tabaksindustrie-mikt-op-kinderen.html (laatst geraadpleegd op 10 april 2009).
6. M.E. Pieterse en M.C. Willemsen: Ontstaan en voorkomen van rookgedrag bij jongeren; in: Knol, K. et al: Tabaksgebruik: gevolgen en bestrijding; Lemma BV, Utrecht, 2005, p. 292.

Lees verder

• COPD: symptomen, gevolgen, behandeling en medicatie COPD
• Roken: Jong roken schaadt hersenen - blijvende hersenschade
• Roken: verslaving en de effecten van nicotine op de hersenen
• Schadelijke gevolgen roken / risico van voortijdige sterfte
• Sigaretten bevatten bacteriën & Harttransplantaties en roken