Gehandicapt - 5 hulpverleningsvormen

Gehandicapt en Handicap. Hoe wordt er mee omgegaan? Er zijn in principe vijf verschillende hulpverleningsvormen: Verzorging, Behandeling, Ontwikkeling, Omgang en Emancipatie. De keuze van een bepaalde hulpvorm ten aanzien van de Verstandelijk en Lichamelijk Gehandicapten heeft belangrijke consequenties. De diverse hulpvormen, de verschillen en soms ook tegenstellingen in deze, worden besproken. Dit wordt toegespitst op de uitwerking en effecten ervan t.a.v. de gehandicapte mens.

Gehandicapt - Vijf Hulpverleningsvormen

Vijf hulpverleningsvormen worden in dit artikel eerst inhoudelijk beschreven en vervolgens toegespitst op de implicatie ervan voor de gehandicapte mens. De verschillen en soms ook tegenstellingen tussen de vijf hulpverleningsvormen:

• Verzorging -   Behandeling
• Behandeling -  Ontwikkeling
• Ontwikkeling -  Omgang
• Omgang -  Emancipatie

Opmerking vooraf: In dit artikel zijn de hulpverleningsvormen toegespitst ten aanzien van de gehandicapte mens, maar een en ander kan ook ruimer gezien worden en kan er naast of i.p.v. gehandicapte mens ook mensen met problemen of zieke mensen gelezen worden, daar hierbij dezelfde principes gelden die hieronder besproken worden.

Vijf Hulpverleningsvormen

Gehandicapt en Verzorging

Verzorging is een basisfunctie. Verzorging is het bereiken of het behouden van een zo optimaal mogelijke lichamelijke toestand, waarbij de verzorgde persoon zich lichamelijk prettig voelt. Verzorging impliceert huidnabije verzorging, aanraken, mededelingen van genegenheid, troost en een communicatievorm. Indien mogelijk zal verzorging over moeten gaan in zelfverzorging en zodoende leiden tot geringere afhankelijkheid. Het gevaar van te veel nadruk op de verzorging is te weinig kijken naar de dingen die de gehandicapte mens (wel) kan. Dit aspect krijgt meer aandacht in de behandeling, ontwikkeling, omgang en emancipatie.

Gehandicapt en Behandeling

Onder behandeling wordt verstaan: 'het zodanig handelen met betrekking tot personen met 'handicaps' dat deze problemen zodanig verdwijnen c.q. verminderen, dat het leven van de betrokken persoon en de naaste omgeving draaglijk wordt. Doel van behandeling is of moet zijn dat de betrokkene met behulp van de hulpverlener minder afhankelijk wordt van zijn eigen impulsen. Niet zozeer de afhankelijkheid als zodanig wordt aangepakt, als wel het storende ervan. Als behandeling niet leidt tot vermindering of verdrijving van een probleem, ontstaat de 'chronische patiënt'.

Verzorging - Behandeling: verschil

Verzorging veronderstelt een behouden, een in stand houden van iets en is in deze zin ook passief wat betreft het gedrag van de gehandicapte zelf (ook indien de zelfverzorging groter wordt) en bevestigt een bepaalde status-quo, n.l. afhankelijkheid en in het minst gunstige geval een 'vegeterend bestaan' .
Wanneer alleen het verzorgende aspect benadrukt wordt, kan dit ook betekenen dat de gehandicapte mens niet serieus genomen wordt. In de zin van: dat er dan geen 'eisen' gesteld worden. Hierdoor wordt de gehandicapte mens niet voor vol aangezien en bestaat het gevaar van een stigma of etiket: "een gehandicapte is nu eenmaal zo, laat maar, daar kan niets aan veranderd worden".

Behandeling veronderstelt een verandering van iets. In de verzorging wordt de persoonlijke relatie gerealiseerd. Bij behandeling gaat het meer om verandering of vermindering van problemen in de omgang en intensiteit van de betrokken persoon met zijn naaste omgeving. Het doel van behandeling is dan: de gehandicapte met behulp van de hulpverlener minder afhankelijk te maken van zijn eigen impulsen.
Behandeling veronderstelt een antwoord op een hulpvraag die een gehandicapt mens stelt (die voor iedere gehandicapte afhankelijk van de 'problemen' zal verschillen). Niet zozeer de afhankelijkheid als zodanig wordt aangepakt, maar het storende ervan.

Gehandicapt en Ontwikkeling

Onder ontwikkeling wordt verstaan: het actualiseren en stimuleren van in aanleg gegeven mogelijkheden, het initiëren in historisch sociale verworvenheden en het in staat stellen tot het zelf vorm geven van en aan het eigen leven. Het gaat hierbij om de realisatie van: mondigheid, participatie en vervulling.

Behandeling - Ontwikkeling: verschil

Behandeling impliceert een vermindering van 'storende afhankelijkheid', dus om een verandering van een bepaald soort gedrag.
Ontwikkeling veronderstelt meer een bevordering en in deze zin ook een groei. De bevordering van de ontwikkeling wordt toegesneden op de individuele behoeften. Bij ontwikkeling is er mijns inziens meer sprake van kijken naar wat de gehandicapte kan, of zou kunnen (leren en ontwikkelen) In deze zin 'voeg je iets toe' (en bij behandeling, hoewel te extreem geformuleerd: 'leer je soms ook iets af'). Stimulering van de ontwikkeling kan middels: kleine stappen, handelend leren en bekrachtigen.
Ontwikkeling is actiever dan behandeling, het gaat om ontwikkelen, groei en vormgeven van bepaalde capaciteiten en mogelijkheden (bij behandeling gaat het meer om gedrag of een bepaalde toestand of situatie).
Ontwikkeling van de eigenheid is belangrijk. Het gaat om de persoonlijke optimale verhouding tussen de reëel bereikbare onafhankelijkheid en de onontkoombare afhankelijkheid.
Verzorging en behandeling moeten gerekend worden tot strategisch instrumenteel handelen, dat gericht is op effect. Ontwikkeling is deels strategisch instrumenteel, maar ook gedeeltelijk communicatief handelen, dat gericht is op begrip en overeenstemming.

Gehandicapt en Omgang

Onder omgang wordt verstaan: Het met elkaar leven inclusief de communicatie en interactie die bij dit samenleven horen. Het gaat om het samenleven zo vanzelfsprekend mogelijk te doen verlopen en op die manier de volgende doelen te realiseren: relationele behoeftenbevrediging en mondigheid. In de omgang ligt de nadruk op functioneel hulpverlenen, dit wordt het duidelijkst gerealiseerd in (leef)klimaat en relatie, met name in de woonsituatie. Omgang leert de gehandicapte mens in contact te treden met de omgeving; dit vergroot de mogelijkheid tot het leren van de vaardigheid tot communicatie.

Ontwikkeling - Omgang: verschil

Ontwikkeling is individueler gericht, d.w.z. in de zin van het ontwikkelen van mogelijkheden die moeten leiden tot mondigheid, participatie en vervulling. In de omgang participeert men en wordt mens met de ander.
Omgang veronderstelt accentuering van het communicatief handelen.
Ontwikkeling schept als het ware de mogelijkheid tot participeren. In de omgang leert de gehandicapte mens participeren en leert van de participatie. En zal ook mondiger worden in de participatie met anderen (als het goed is).
Omgang kan een gelegenheid tot zelfstandig handelen geven, vrij van bevoogding en betutteling.

Gehandicapt en Emancipatie

Onder emancipatie wordt verstaan: het doen verwerven van de positie van gelijkberechtigde persoon en gerespecteerd partner in de samenleving. Emancipatie als hulpverleningsvorm richt zich niet alleen op de gehandicapten (en eventueel ouders en gezin), maar ook op de samenleving. Het gaat bij emancipatie om: in de samenleving kunnen leven als gehandicapte mens en om optimale participatie aan het maatschappelijk leven.

Omgang - Emancipatie: verschil

Bij Emancipatie is de gehandicapte mens afhankelijk van de mentaliteit en het beleid van andere mensen in de samenleving.
Omgang is gericht op relationele behoeftenvervulling en mondigheid en dus vrij worden van afhankelijkheids-verhoudingen.
Emancipatie veronderstelt ook integratie. Hoewel dit op zich een goed principe is, kan dit in sommige gevallen neerkomen op 'super- of overintegratie' dat wil zeggen: te sterke inpassing en aanpassing (hetgeen dus weer een afhankelijkheids- verhouding kan inhouden). In deze zin kan omgang tegenover emancipatie komen te staan.

Het gaat om een gelijkberechtigd en een gerespecteerd partner zijn, waarbij het anders zijn van de gehandicapte mens in tact blijft: zonder dat dit een minder zijn betekent, zonder dat dit persé tot (volledige) inpassing en aanpassing hoeft te leiden!

Lees verder

• Gehandicapt - 2 Filosofische visies