Opium en papaver, enige geschiedenis

Opium wordt gewonnen uit het melksap van de Papaver somniferum of de slaapbol. De zaaddozen worden in onrijpe toestand opengesneden, men vangt het sap op, laat het indrogen en maakt er balletjes van. Het was lange tijd onduidelijk wat de werkzame stof in dat papaverhars was. In 1803 slaagde de pas twintigjarige Duitse scheikundige Friedrich Sertürner erin, uit het melksap een substantie in zuivere vorm te isoleren. Hij noemde deze stof morfine, naar Morfeus, de Griekse god van de dromen. Het is de belangrijkste werkzame stof van de opium. Voor de artsen heeft morfine het voordeel dat men het de patiënt exact gedoseerd recht­streeks in de aderen kan injecteren. Daarmee begon de triomftocht van de morfine als pijnstillend middel.

Opium en zijn bereiding

Interessant is dat het vermogen van opium om een bijzon­der sterke afhankelijkheid teweeg te brengen, blijkbaar afhangt van de productiemethode. In de Klassieke Oudheid en in de Middeleeuwen werd opium voornamelijk gegeten of gedronken. Dat hierdoor hele volken verslaafd zouden zijn geraakt, zoals in China, is nergens overgeleverd. Een volksdrug is opium naar het schijnt pas geworden, toen men hem 'rookbaar' maakte.

In China werd de ruwe opium in platte pannen met water week gemaakt en op een open vuur ingedikt, tot een stevige massa. Daarna werden de pannen omgekeerd en werd de ruwe opium rechtstreeks aan de vlammen blootgesteld. De bovenste laag van de koek zwelde daarbij op en werd als een dunne plak van de koek afgetrokken. Dit proces werd herhaald, en een handige arbeider kon uit één koek 12 tot 14 zwarte plakken maken. De plakken werden vervolgens verpulverd en met water geëxtraheerd. Daarna werd het water weer verdampt en liet men de stof met micro-organismen gisten en drie maanden rijpen. Pas dan werd de opium gerookt.

Deze omslachtige verwerkingsmethode heeft alleen nut wanneer men aanneemt dat de feitelijk werkzame drug hier niet de morfine is. Vermoedelijk worden er door de fermentatie en de opwarming stoffen met een tamelijk grote ver­slavingscapaciteit gevormd. Ook professor Hartwich ver­moedt dat bij de gerookte opium de oorspronkelijke werk­zame stoffen van de papaver 'waarschijnlijk geen enkele, in elk geval geen belangrijke rol spelen'.

Natuurlijk opiaten in plant en mens

Hoe kan een substantie als morfine, die afkomstig is uit de stofwis­seling van een plant, in de hersenen van de mens zo'n veelsoortige uitwerking hebben? Het antwoord op deze vraag kregen de weten­schappers in 1973, toen men erin slaagde in de hersenen recepto­ren voor morfine aan te tonen. Heel wat stoffen zoalsals morfine en heroïne passen in deze receptoren als de sleutel in een slot. Alleen dan hebben zij een uitwerking. Op deze manier wordt niet alleen pijn verzacht en euforie teweeggebracht, maar worden ook het ademcentrum en de darmspieren verlamd, de pupillen vernauwd en de hormonen vrijgemaakt.

Waarom hebben we ontvangers voor drugs in onze hersenen?

De grote vraag was: waarom heeft de mens in de hersenen receptoren voor drugs? Wat is het biologische nut hiervan? De mens wordt per slot van rekening niet geboren om zich te bedwel­men met morfine. De wetenschappers vermoedden dat de morfine puur toevallig past in receptoren die eigenlijk voor natuurlijke, lichaamseigen stoffen bestemd zijn. In 1975 slaagden Schotse onderzoekers erin, uit hersenextracten stoffen te isoleren die zich inderdaad aan deze receptoren hechtten. Het bleek te gaan om kleine eiwitdeeltjes. De ontdekkers ervan noem­den hen 'encafalinen', naar de Griekse uitdrukking voor 'in het hoofd'. Tegenwoordig noemt men alle substanties die endogeen, d.w.z. lichaamseigen zijn en een morfine-achtige werking hebben endorfinen. En zo kunnen wij mensen onze eigen natuurlijke morfine aan maken om pijn te stillen als het nodig is en om ons happy te voelen.