Astrologie: geloof of wetenschap?

Astrologie komt in vele gedaanten. Als voorspelmethode, als esoterische wetenschap voor ingewijden, als populair amusement, als psychologische variant, traditioneel versus vernieuwend, enzovoort. Een horoscoop kan worden getekend voor een persoon, maar ook bijvoorbeeld voor een gebeurtenis of voor een land. Aanhangers van astrologie beweren relevante informatie te kunnen vinden over tal van zaken. Zo geven astrologen advies over relaties (relatiehoroscoop), je gezondheid (medische astrologie) en zelfs over de taak die je ziel hier op aarde wacht (esoterische of karmische astrologie). Allemaal goed en wel, maar waarop baseren astrologen eigenlijk hun uitspraken, en loont het de moeite om er zelf wat meer over te leren?

Oorsprong van de astrologie

Astrologie betekent letterlijk: "de studie of wetenschap van de sterren". De benaming is afgeleid van het Griekse astron voor ster, en logos voor leer. Het concept van de dierenriem is al zeer oud, met wortels in de vroege culturen van Mesopotamië. De eerste dierenriemen met twaalf sterrenbeelden werden vernoemd naar de goden van deze culturen. De Grieken adopteerden deze astrologie van de Babyloniërs, en op hun beurt namen de Romeinen de astrologie van de Grieken over. Deze volkeren hernoemden de tekens van de dierenriem volgens hun eigen mythologieën. Dit is ook de reden dat in de huidige dierenriem namen van planeten voorkomen als Mars (Romeinse god van de oorlog), Neptunus (god van de oceanen) en Venus (godin van de liefde).

Reputatie van de astrologie

Astrologie lijkt wel een kat met negen levens. Na een enorme populariteit als 'koningin der wetenschappen' in de middeleeuwen, taande haar reputatie snel vanaf de Verlichting en de opkomst van de moderne wetenschap.

Verval en heropleving

Pas vanaf de 19e eeuw kunnen we spreken van een heropleving in interesse voor de astrologie. Dit kwam voornamelijk door Franse en Engelse esoterici die de astrologie beschouwden als een deel van de oude wijsheid die moest worden doorgegeven. Met de beweging van de New age in de jaren zeventig van de twintigste eeuw kwam er een tweede piek in de hernieuwde belangstelling voor deze oude traditionele wetenschap. Aanhangers van New age geloven dat een nieuw tijdperk, het Watermantijdperk, is aangebroken waarin de astrologie (die traditioneel wordt geassocieerd met het teken Waterman) een belangrijke plaats zal krijgen.

Astrologie als academisch studieobject

Na in het Westen lang door de wetenschap verguisd te zijn als studieobject, wordt astrologie nu wel intensief bestudeerd, samen met andere traditionele wetenschappen uit de westerse esoterische traditie. Zo biedt de Universiteit van Amsterdam sinds 1999 binnen de faculteit geesteswetenschappen een compleet programma aan voor de studie van de westerse esoterie.

Geloof of wetenschap?

Naar de huidige maatstaven gemeten waaraan wetenschap moet voldoen, is astrologie zeker geen wetenschap. Zij doet immers beweringen die zijn afgeleid uit regels waarvan de geldigheid nooit wetenschappelijk is aangetoond.

Pseudowetenschap

Wetenschappers zeggen dat het gaat om een pseudowetenschap, een stelsel dat de toets van een wetenschappelijke methode niet doorstaat. Die methode stamt uit de moderne natuurwetenschappen, en eist van elke theorie dat zij moet kunnen worden aangetoond met controleerbare en herhaalbare experimenten. De statistische bewijzen (bijvoorbeeld die van Michel Gauquelin) die verdedigers van astrologie aanvoeren worden om deze reden niet ernstig genomen door de meeste wetenschappers.

Geloof

Is het dan een geloof? Het is een geloof in die zin dat astrologen uitgaan van een reeks vooronderstellingen waarop ze heel hun systeem bouwen. Het astrologisch credo bij uitstek is "Zo Boven, Zo Beneden." Hiermee wordt bedoeld dat alles wat boven, in de hemel, gebeurt een invloed of parallel heeft hier op aarde. Astrologie begon in het tweede millennium v.Chr. als een echte natuurwetenschap met geduldige, eeuwenlang op kleitabletten bewaarde waarnemingen. Pas toen de Babylonische priesters voortekens (omens) begonnen te zien in de stand van de hemellichamen, werd het astrologie. Zij verbonden het lot van het land en hun heerser aan de tocht die de "zwervers" (de planeten) maakten aan het hemelgewelf, zoals hedendaagse astrologen nu persoonlijke horoscopen maken voor gewone mensen.

Wetenschappelijke argumenten tegen de beweringen van de astrologie

Wetenschappers wijzen op de onwetenschappelijkheid van astrologie door haar belangrijkste uitgangspunten en methodes te betwisten. Astrologen van hun kant trachten deze verwijten te weerleggen. De belangrijkste beginselen die ter discussie worden gesteld zijn:

• de achterhaalde positie van de sterrenbeelden
• de veronderstelde invloed van de hemellichamen
• het geboortemoment als uitgangspunt

De achterhaalde positie van de sterrenbeelden

Westerse astrologen werken traditioneel met de sterrenbeelden zoals ze tweeduizend jaar geleden aan de hemel stonden. Intussen zijn die 12 dierenriemtekens echter verschoven. Dat heeft te maken met wat men de precessie van de aardas noemt: de tollende beweging die de aardas maakt. Het gevolg is dat het lentepunt - 0 graden Ram voor het noordelijk halfrond - voor het ogenblik in Vissen of Waterman staat. Als een astroloog dus beweert dat je onder het sterrenbeeld Ram of gelijk welk ander teken bent geboren, dan is dat astronomisch beschouwd eigenlijk fout.

Een aantal astrologen hebben daarom ook gekozen voor een ander systeem, dat werkt met de werkelijke positie van de sterrenbeelden aan de hemel. Zij maken geen gebruik meer van de "tropische dierenriem", maar van de "siderische dierenriem".

Degenen die vasthouden aan het traditionele systeem, zeggen dat het niet zo belangrijk is dat de sterrenbeelden verschoven zijn. De 12 dierenriemtekens waarvan de astrologie gebuikmaakt zijn immers slechts 12 kunstmatige verdelingen van het hemelgewelf. Die 'partjes' kregen lang geleden hun naam vanwege de 'invloed' die ervan uitging volgens astrologen als Ptolemaeus. Echter, het lentepunt als vertrekpunt van deze dierenriem markeert nu nog steeds het begin van de lente, zodat het seizoenssysteem dat astrologie volgens hen is, ongeschonden blijft.

De veronderstelde invloed van de hemellichamen

Wetenschappers vinden het onzin dat hemellichamen die zo ver verwijderd zijn van de aarde zo'n sterke invloed zouden kunnen uitoefenen op ons. De Zon heeft natuurlijk wel invloed op het leven op aarde, en ook de Maan is een uitzondering omdat zij de getijden veroorzaakt. Maar dat Mercurius, Venus, Mars, laat staan Saturnus en nog verder afgelegen planeten invloed zouden kunnen uitoefenen op het leven op aarde is heel onwaarschijnlijk.

Hedendaagse jungiaanse astrologen verdedigen zich tegen dit argument door erop te wijzen dat niet alle astrologen spreken over 'invloed', onder de vorm van bijvoorbeeld goden, of van straling die van de planeten zou uitgaan. In hun visie werkt astrologie volgens het principe 'Zo boven, Zo beneden'. Dat betekent: gelijktijdig optredende fenomenen worden als zinvol geïnterpreteerd. De veronderstelde werking berust dus voor psychologisch georiënteerde astrologen niet op een causaal principe (oorzaak en gevolg), maar op wat Carl Gustav Jung 'synchroniciteit' noemde. Die synchroniciteit wordt door de wetenschap overigens niet aanvaard als verklarend principe.

Het geboortemoment als uitgangspunt

De keuze voor het geboortemoment lijkt wat willekeurig te zijn. Waarom, zo vragen wetenschappers zich af, zou bijvoorbeeld het ogenblik van conceptie, de bevruchting, niet even belangrijk zijn voor de horoscoop? En het lichaam van de moeder is toch geen soort pantser dat kosmische stralen van de planeten tegenhoudt? Als er dan al sprake is van invloed van planeten, dan zou die zich al van voor de geboorte laten gelden.

Astrologen beamen dat ze inderdaad meestal uitgaan van het ogenblik van geboorte, de eerste schreeuw, de eerste ademtocht. Dit zou te maken hebben met het feit dat het ogenblik van conceptie veel minder precies is vast te stellen. Astrologen die toch met dat alternatief werken bij het opstellen van een horoscoop kunnen slechts een schatting maken wanneer het kind is verwekt, terwijl een geboortetijd tegenwoordig meestal tot op de minuut nauwkeurig wordt genoteerd. Astrologen voeren daarnaast ook aan dat de geboorte een veel ingrijpender gebeurtenis is dan gelijk welk voorafgaand moment.

Algemeen standpunt van de wetenschap

De visie van astrologen is gebaseerd op een aantal aannames, vooronderstellingen waarop dan een heel systeem wordt gebouwd. Hoewel het systeem logisch en consistent lijkt, kan het de toets van wetenschappelijkheid niet doorstaan.

Wetenschappers zijn het er vrijwel allemaal over eens dat astrologie niet 'werkt'. Sommigen, zoals Paul Feyerabend en Carl Sagan, betwisten dit niet, maar hebben wel moeite met de wijze waarop astrologie wordt aangepakt vanuit het nu dominante wetenschappelijk paradigma. Na het verschijnen, in 1975, van het anti-astrologie manifesto 'Objections to astrology' van de Amerikaanse scepticus Paul Kurtz bekritiseerden zij de autoritaire toon van het document.

Astrologie als vorm van voorwetenschappelijk denken

In het beste geval kan westerse astrologie worden beschouwd als een protowetenschap, aangezien ze zich sinds het hellenisme in toenemende mate baseerde op de fysica van Aristoteles, waarin hemellichamen directe invloed uitoefenen op de ondermaanse aardse sfeer.

Resultaat van wetenschappelijk onderzoek

Er is wetenschappelijk onderzoek gedaan naar astrologie en er is geen bewijs gevonden voor de premissen of vermeende effecten zoals uiteengezet in astrologische tradities. Er is evenmin wetenschappelijk bewijs voor een werkingsmechanisme waardoor de posities en bewegingen van sterren en planeten mensen en gebeurtenissen op aarde zouden kunnen beïnvloeden. Het is ook in tegenspraak met de wetten van de natuurkunde. Daardoor verwerpt de wetenschappelijke gemeenschap de claim die astrologie maakt als verklarende kracht voor het beschrijven van het universum, en beschouwt zij het als een pseudowetenschap.

Besluit

De (westerse) astrologie werd tot voor de Verlichting (18e eeuw) en de doorbraak van de moderne wetenschappelijke methode beschouwd als wetenschap, die ook aan universiteiten werd onderwezen. Sindsdien heeft ze veel van haar aanzien verloren. De heropleving sinds de 19e eeuw is vooral te danken aan de interesse van occulte groepen en de stroom aan esoterische literatuur die vanaf de 20e eeuw op de markt kwam. Ook in de 21e eeuw is er nog steeds een grote interesse voor occulte wetenschappen zoals astrologie en tarot.

In het laatste kwart van de 20e eeuw is er ook belangstelling gekomen vanuit academische hoek, om astrologie als een van de drie traditionele wetenschappen (magie, astrologie en alchemie) te bestuderen op een cultuurwetenschappelijke wijze. De vraag is dan niet meer of (westerse) astrologie geloof of wetenschap is, maar welke impact ze samen met andere bronnen van hermetisme heeft gehad op onze cultuur. Wat je er ook over denkt, astrologie blijft een boeiend onderwerp om te bestuderen.