Rouw bij jonge kinderen en kinderen met autisme

In dit artikel vindt je informatie en tips met betrekking tot jonge kinderen en de dood, Veel kinderen komen met de dood in aanmerking. Dit kan zijn in de vorm van een dood vogeltje, huisdier of persoon uit de omgeving. In het artikel wordt ook af en toe kort ingegaan op kinderen met een stoornis binnen het autismespectrum, omdat bij hen de informatieverwerking en het omgaan met emoties vaak anders verloopt dan bij kinderen die deze stoornis niet hebben.

Kinderen en de dood

Kinderen van 3 tot 6 jaar weten dat er verschil is tussen leven en dood, maar wat de dood precies inhoudt weten ze nog niet. Het besef dat iemand nooit meer terug zal komen is er vaak niet. Ze zullen de betekenis van het verlies van een geliefd persoon, pas in de loop van de jaren ervaren. Na een sterfgeval missen kinderen niet zozeer de persoon zelf, maar vooral ervaringen en gebeurtenissen die aan deze persoon verbonden zijn. Ook zijn ze in het begin nog erg bezig met de praktische kant van de dood. Dit merk je ook aan de vragen die een kind stelt; ‘Wordt opa niet vies onder de grond?’ , ‘Moet opa in de hemel ook zijn tanden poetsen?’.
Vooral kinderen die een stoornis hebben binnen het autismespectrum zullen vaak veel meer bezig zijn met de technische kant van de dood, en hoe dat allemaal nou precies werkt. Deze kinderen uiten hun emoties vaak ook niet echt door verdrietig te zijn.
Kinderen (zeker ook kinderen die een stoornis binnen het autismespectrum hebben) zijn erg gebaat bij eerlijkheid. Ook is het belangrijk om al hun vragen serieus te nemen en zo goed mogelijk te beantwoorden. Blijf wel zo dicht mogelijk bij de vraag van het kind, wijdt zo min mogelijk uit. Laat kinderen wel weten dat ze altijd verder kunnen vragen als ze hier behoefte aan hebben.

Bij een sterfgeval horen rituelen. Kinderen kunnen na een sterfgeval angstig worden, en deze rituelen kunnen helpen om deze angst te bedwingen. Het kan voor kinderen dus belangrijk zijn als zij aan deze rituelen mee kunnen doen. Kinderen betrekken bij de uitvaart, of hen zelfs een rol te geven hierbij, helpt vaak om de kinderen te laten begrijpen wat er allemaal gebeurt, en geeft ze vaak het gevoel dat ze serieus worden genomen. Het is van belang kinderen goed voor te bereiden wat hen tijdens deze rituelen te wachten staat.

Kinderen informeren

In de meeste gevallen zal het kind over een sterfgeval vernemen van de ouders. Het is zeer wenselijk dat het nieuws wordt verteld door iemand die het kind vertrouwt. Vertel het nieuws op een rustige en vertrouwde plek, waar geen anderen aanwezig kunnen zijn zodat het kind zo weinig mogelijk reden heeft om emoties te verbergen. Zorg ervoor de je altijd open en eerlijk tegen het kind bent, dan beschaam je in ieder geval niet het vertrouwen. Verzin geen verhaal om de boodschap heen, maar probeer het kort te vertellen, en laat gerust een stilte vallen om de boodschap goed over te laten komen. Laat het kind zelf zijn/haar grenzen aangeven. Let goed op de signalen die het kind afgeeft. Als het kind bijvoorbeeld wegloopt om te gaan spelen, of ineens over een ander onderwerp begint, is zijn/haar grens waarschijnlijk bereikt. Geef hen dan wat tijd en ruimte, en vertel eventueel later verder. Als het kind zelf geen grenzen aangeeft, check dan regelmatig bij het kind of hij/zij nog wel meer wil weten, en geef ook aan dat je de rest later kunt vertellen.

Materialen

De volgende materialen kunnen een ondersteuning zijn voor kinderen en hun ouders.

Pictogrammen

Pictogrammen bieden voor kinderen vaak veel duidelijkheid. Pictogrammen worden gebruikt als visuele ondersteuning bij de uitleg van een bepaalde situatie, handeling of gebeurtenis. Als je een gesprek aangaat met kinderen, en je gebruikt daar pictogrammen bij ter ondersteuning, wordt de situatie voor het kind concreter. Omdat de dagen na een sterfgeval vaak afwijken van de dagelijkse structuur van het kind, kun je ervoor kiezen om met pictogrammen een (dag)programma te maken. Het kind kan hierop zien wat hem te wachten staat.

Prentenboeken

(Prenten)boeken kunnen helpen om met het kind te communiceren over een sterfgeval. Over het algemeen helpt het kinderen om te kunnen praten over de dood. Toch vinden niet alle kinderen het prettig om hierover te praten. Kinderen kunnen zich ook terugtrekken in zichzelf en daar dan bezig zijn met wat er is gebeurd. Waarschijnlijk heeft het kind dan tijd nodig om iets te verwerken. Respecteer het ‘zwijgen’ van het kind, maar probeer wel regelmatig aan te geven dat je voor hem/haar klaarstaat. Zo krijgt het kind de ruimte om naar eigen behoefte, samen met de volwassenen met het onderwerp bezig te zijn.

Per prentenboek staat genoteerd bij welke (ontwikkelings)leeftijd het boek het beste past. Daarnaast staat er bij welke situatie het boek ingezet kan worden (bij de dood van een huisdier/ouder is het niet handig een boek over oma te gebruiken).

• Lieve oma Pluis: Nijntje is verdrietig want haar oma is dood. In dit boekje komen veel praktische en concrete aspecten rondom een sterfgeval aan bod. Denk hierbij aan het in de kist leggen, het begraven, het graf bezoeken. Vanaf ca. 2 jaar. Te gebruiken bij situaties waar een kind de oma (of opa) heeft verloren.
• Kikker en het vogeltje: Kikker vindt een vogeltje dat dood is. Samen met eend, varken en haas begraaft hij de vogel en zeggen wat liefs over hem. Daarna hebben ze weer plezier want het leven gaat door. Vanaf ca. 4 jaar. Dit boek is bij alle soorten verlies te gebruiken, van het overlijden van een huisdier tot het overlijden van een ouder.
• Ik en mijn herinneringen: Een boek over een kindje dat vertelt over zijn hondje Bobby. Over het leven van Bobby, maar ook over de dood van Bobby. Vanaf ca. 4 jaar. Dit boek is perfect te gebruiken bij het overlijden van een huisdier.
• Vader en dochter: Een prachtig boek naar de animatiefilm ‘Father and doughter’ . Een vader fiets samen met zijn dochter door de polder. Op de dijk neemt hij afscheid van haar en roeit weg. De dochter keert haar hele leven lang terug naar de plaats van het afscheid, maar vader komt niet terug. Als de dochter zelf oud is en sterft komen ze weer bij elkaar. Vanaf ca. 6 jaar. Dit prentenboek is prachtig, maar vergt wel enige invulling van de volwassene die dit met het kind leest. De sfeer van de tekeningen zijn indrukwekkend. Voor veel kinderen uit de doelgroep zal het misschien te moeilijk zijn. Te gebruiken bij verlies van vader, of bij kinderen moeite hebben met begrijpen dat overleden mensen niet meer terugkomen.

Blanco doosje en fotolijstje

Geheugen en herinneringen bij kinderen, zijn nog erg onnauwkeurig. Het is daarom goed om iets tastbaars met het kind te maken, speciaal voor en over de overledene. Je kunt bijvoorbeeld het kind een blanco fotolijstje laten versieren, en hier een foto van de overledene in doen.
Ook kan het kind een herinneringsdoosje maken. Hierin kan hij/zij spulletjes doen die hem aan de overledene doet denken, een tekening maken, vragen of het kind een leuke herinnering of verhaal wil vertellen over de overledene en dit opschrijven. Zo’n doosje is heel persoonlijk en kan belangrijk zijn om de herinnering aan de overledene te behouden.