Vier verschillende vormen van spiritualiteit

Spiritualiteit kan dan soms wel wat zweverig overkomen. Toch gaat het om iets waar elk mens in meer of mindere mate mee te maken heeft, namelijk wat is het doel van je leven en hoe bereik je dat. Spiritualiteit gaat over de zin van het bestaan. Er zijn verschillende manieren te onderscheiden hoe mensen daar vorm aan geven. Volgens de Britse onderzoeker Philip Sheldrake zijn er vier basisvormen van spiritualiteit. In zijn boek 'Spirituality. A very short introduction' beschrijft hij deze vier vormen: de ascetische, de mystieke, de actief participerende en kritisch profetische spiritualiteit. Elk van deze vormen is in verschillende religies en levensbeschouwingen te vinden.

Wat is spiritualiteit?

Spiritualiteit kan vage associaties oproepen. Het heeft soms een zweem van zweverigheid over zich. Toch is het iets dat in meer of mindere mate in elk mensenleven van belang is. Spiritualiteit gaat over wat belangrijk is in het leven. Het gaat om vragen naar de zin en doel van het leven. Het hangt samen met het beeld van de mens als een 'zinzoeker'. Spiritualiteit is van alle tijden en alle plaatsen. Al wordt het overal op een andere manier ingevuld en beleefd. Spiritualiteit is een verlangen, een motivatie, een zoeken en vinden dat plaatsvindt in het gewone leven met zijn vreugden en verdriet. De mens heeft natuurlijk het verlangen in zich om de werkelijkheid van alledag te overstijgen. Spiritualiteit heeft te maken met zingeving. De mens is niet tevreden met leven overleven, maar zoekt naar meer. Spiritualiteit hoeft niet altijd religieus van aard te zijn. Er is zelfs een atheïstische spiritualiteit.

Vier verschillende vormen van spiritualiteit

Spiritualiteit komt in verschillende vormen naar voren. Ieder mens heeft zijn eigen voorkeur. Deze voorkeur wordt mede bepaald door de culturele achtergrond en door wat iemand heeft meegemaakt in zijn of haar leven. Verschillende vormen van spiritualiteit zijn op diverse manieren in te delen. De indeling die hier besproken wordt is gebaseerd op de indeling die Philip Sheldrake heeft ontworpen. Professor Sheldrake heeft aan de universiteit van Cambridge onderzoek gedaan naar spiritualiteit. Vanuit dat onderzoek onderscheidt hij vier verschillende vormen van spiritualiteit: zijn de ascetische, de mystieke, de actief participerende en kritisch profetische spiritualiteit.

Ascetische spiritualiteit

De eerste vorm van spiritualiteit is de ascetische spiritualiteit. Het woord ascetisch komt oorspronkelijk van het Griekse woord áskesis, wat discipline of training betekent. Dit woord komt waarschijnlijk oorspronkelijk uit de context van de atletiek. Een sport die in het oude Griekenland zijn oorsprong vond. Atleten dienen zich aan strenge leefregels te houden om lichamelijk in conditie te blijven. In de ascetische spiritualiteit staan duidelijke leefregels centraal. Deze regels dienen om zich op belangrijke doelen te richten. Voor een atleet is dat het winnen van een race, voor een monnik het dienen van God. De ascetische spiritualiteit kan gevonden worden in de wildernis, in het klooster of in een asram. Centraal bij de ascetische spiritualiteit staat de afwijzing van materialisme, het hebben van veel spullen. Kenmerken van de ascetische spiritualiteit zijn zelfontkenning, soberheid.

Ascetische spiritualiteit in diverse leefwijzen

De ascetische spiritualiteit wordt gevonden in het christendom (kloosters), in het hindoeïsme (bijvoorbeeld bij het pad van de yoga), in de islam en in het boeddhisme. In het Jodendom is de ascetische spiritualiteit minder op de voorgrond tredend. Buiten de traditionele godsdiensten is deze vorm van spiritualiteit te onderscheiden in bepaalde vormen van meditatie die gepaard gaan met een specifiek dieet (sap-vasten). Ecologische levenswijzen waarbij men zuinig is met energie, luxe en voeding kunnen gezien worden als een ascetische spiritualiteit. Ook sporters kunnen zich een ascetische levenshouding aanmeten om hun prestaties te verhogen.

Spirituele groei

Het is een misvatting dat de ascetische spiritualiteit masochistisch van aard zou zijn. In de religieuze hoofdstromen wordt het leven van elke dag niet als een zonde of een illusies gezien. Het doel van de ascetische spiritualiteit is om los te komen van datgene wat de spirituele groei in de weg staat. En dan gaat het bijvoorbeeld om bezit, genot, verkeerde verlangens. In de kern gaat het in de ascetische spiritualiteit om een gedisciplineerd leven met de focus op wat echt belangrijk in het leven is.

Mystieke spiritualiteit

Het woord mystiek is afgeleid van het Oudgriekse woord mystikos, wat geheim of verbondenheid met een religieus mysterie betekent. Mystiek wordt vandaag de dag vaak verbonden met esoterie, het verlangen naar een bijzonder diep inzicht of verlichting. Een ervaring van opgaan in het geheel, een oceanische gevoel, is een vorm van een mystieke ervaring. In de religieuze spiritualiteit heeft mystiek te maken met ervaringen van verbondenheid met het goddelijke. Binnen de mystieke spiritualiteit is het niet per se noodzakelijk om afstand te nemen van het gewone dagelijkse leven. De bedoeling is meer om het gewone leven in een ander licht te zien, te transformeren, om zo tot verbinding te komen met de ultieme werkelijkheid.

Mystieke stromingen

Mystieke stromingen zijn in alle wereldreligies te vinden. Mystici richten zich in het algemeen niet op de mystieke ervaring maar meer op de inhoud van hun geloofsovertuiging, zoals de islam, het hindoeïsme, het christendom, het boeddhisme of andere stromingen. Buiten de religieuze stromingen om zoeken mensen mystieke ervaringen in bijvoorbeeld de natuur of in de muziek.

Actief participerende spiritualiteit

Deze vorm van spiritualiteit komt op vanuit het gewone alledaagse leven. Binnen het gewone leven van elke dag streeft men naar authenticiteit, vervulling en verlichting. Vanuit de actieve participerende spiritualiteit is spirituele groei voor iedereen binnen bereik. Je hoeft geen afstand te nemen van gezin en werk. Integendeel, binnen de context van het dagelijks leven is de vervulling van levensdoelen te vinden. Zoals bijvoorbeeld de Japanse zenmeester Hakuin (1686 – 1768) leerde: 'Het pure Lotusland is niet ver weg', of met de woorden van Jezus: 'Het Koninkrijk van God is binnen in u' (Lukas 17:21).

Spirituele waardes staan centraal in dagelijks leven

Het actieve participerende type kom je in alle wereldreligies tegen. Binnen deze spirituele levenswijze zoekt men betekenis en de ervaringen van elke dag, in het gezin, in werk of in andere sociale contexten. Het doel is om binnen het alledaagse boven het platte genot en materialisme uit te groeien en te leven voor de dingen waar het om gaat. Hierbij zijn spirituele waardes als acceptatie, vergeving, compassie, liefdadigheid, tolerantie en vrijheid van belang. Door mindfulness te leven proberen mensen met aandacht en compassie aanwezig te zijn in het leven van elke dag.

Profetisch kritische spiritualiteit

Als vierde en laatste type van spiritualiteit is de profetisch kritische spiritualiteit gericht op sociale gerechtigheid en verantwoord omgaan met het milieu. Binnen de grote religies is de profetisch kritische spiritualiteit vaak te herkennen aan kritiek op de heersende klasse. In het boeddhisme is het prins Siddhartha Gautama die in de zesde eeuw voor Christus vanuit kritiek op de op zichzelf gerichte heersende klasse voor een ascetisch leven koos. Siddhartha Gautama werd vanuit zijn zoektocht de Boeddha. In de Hebreeuwse Bijbel staan de profetische geschriften van Jesaja, Jeremia en Amos. Zij bekritiseerden het corrupte religieuze en politieke systeem van die dagen. Binnen het christendom was het Franciscus van Assisi (1182 - 1226) die in de 13e eeuw opkwam voor de arme mensen. Zijn bewogenheid met de armen en de zieken kwam op uit de zelfingenomenheid van de rijke middenstand in die tijd.

Een toename van profetisch kritische spiritualiteit

In de 20e eeuw is de invloed profetisch kritische spiritualiteit sterk toegenomen. Verschillende redenen zijn hiervoor aan te wijzen. Ten eerste was er in de 20e eeuw enorm veel menselijk lijden ten gevolge van twee wereldoorlogen, de Holocaust en de atoombom. Vervolgens kwam er vaak gewelddadig een eind aan het Europese kolonialisme in Afrika, Azië en Latijns-Amerika. Er kwam meer aandacht voor mensenrechten en voor minderheden. De vrouwenemancipatie kwam op in de jaren 60 van de vorige eeuw. Daarbovenop is er een toenemend bewustzijn van de negatieve invloed van de mens op het milieu en het klimaat.

Bekende voorbeelden van het profetisch kritische type

Bij het profetisch-kritische type kun je denken aan mensen als de Hindoe Mahatma Gandi (1869-1948). Hij had sterke kritiek op de koloniale overheersing van de Engelsen en de uitbuiting van de armen, de kastelozen, in India. Vanuit het christendom had de Duitse predikant Dietrich Bonhoeffer (1906 - 1945) radicale kritiek op het Nazibewind. Vanwege zijn betrokkenheid bij een aanslag op Hitler kwam hij in een concentratiekamp. Andere christenen die zich ingezet hebben voor de bevrijding van anderen zijn Martin Luther King (1929-1968) die geweldloos verzet pleegde tegen de rassenscheiding in de Verenigde Staten. De Vietnamese Thich Nhat Hanh (1926) werd vanuit het boeddhisme geïnspireerd om het politieke onrecht aan de kaak te stellen. Meer recent valt te denken aan Zweedse Greta Grünberg (2003) die zich inzet voor het klimaat. In augustus 2018 begon ze met een schoolstaking voor het klimaat. Haar acties kregen wereldwijde navolging. Gretha levert met haar acties kritiek op het klimaatbeleid.