Vaktherapie bij behandeling van verslavingsproblematiek

Wanneer personen met verslavingsproblematiek een stap in de juiste richting willen zetten, in dit geval als in het zoeken van professionele hulp, komen zij voor verschillende keuzes te staan. Creatieve therapie, inmiddels officieel 'vaktherapie' genaamd, is één van de opties waaruit zij kunnen kiezen als (onderdeel van de) behandeling. "Creatieve therapie is gebaseerd op een wisselwerking van denken, voelen en handelen. De focus van creatieve therapie is altijd de ervaring die in het medium en in de interactie zichtbaar wordt gemaakt" (Muste, Weertman & Claassen, 2009).

Vaktherapie

Vaktherapie is een therapievorm waarbij niet het praten centraal staat, maar juist het doen. Door te doen en te ervaren worden op een veilige manier de eigen emoties en gevoelens ontdekt. Vaktherapie is een behandelvorm die breed kan worden ingezet, zowel bij mensen met psychische aandoeningen als psychosociale problematiek.

De term vaktherapie is de overkoepelende naam voor zeven disciplines, dit zijn:

• Beeldende therapie
• Danstherapie
• Dramatherapie
• Psychomotorische (kinder)therapie
• Danstherapie
• Muziektherapie
• Speltherapie

Uitgangspunten van beeldende vaktherapie bij verslavingsproblematiek

Het proces van beeldend werken wordt ingezet om de psychische en emotionele staat van personen te verbeteren. Gezien het gegeven dat personen met verslavingsproblematiek psychische maar vaak ook emotionele problemen ervaren, zou juist creatieve therapie een positieve werking moeten hebben op personen met een dergelijke problematiek. Het verbeteren van het psychische en emotionele welzijn staat bij zowel creatieve therapie als de cliënt met verslavingsproblematiek centraal.

Bij vaktherapie is de non-verbale werkvorm geen doel op zich. Deze wordt gebruikt als context waarbinnen de problematiek, eenmaal creatief bezig zijnde, aan de orde komt. Werkvormen binnen de therapie zijn een hulpmiddel waardoor de cliënt in staat zou worden gesteld om zijn of haar eigen probleem/problemen onder ogen te komen. Wanneer de cliënt het probleem, of de problemen, herkent en erkent kan er op methodische wijze een proces van acceptatie en/of verandering op gang worden gebracht.

Over het algemeen zou men kunnen zeggen dat onder beeldende vaktherapie wordt verstaan: werken met klei, verf, papier en andere materialen als werkvorm, waarbij het doen en ervaren centraal staat. De therapie is erop gericht om veranderings-, ontwikkelings- en/of acceptatieprocessen te bewerkstelligen die leiden tot nieuwe vaardigheden en inzichten die praktisch toepasbaar zijn in het dagelijkse leven.

Uitgangspunten voor het behandelen van verslavingsproblematiek door middel van vaktherapie, creatieve interventies, komen vrijwel overeen met de algemene uitgangspunten voor vaktherapie. De therapie moet als werkvorm aansluiten bij de cliënt. Indien een cliënt zonder verslavingsproblematiek totaal geen affiniteit heeft met creatieve therapie, dan is het over het algemeen ook niet zinvol om hier toch mee te starten. Ditzelfde geldt dan ook indien een cliënt mét verslavingsproblematiek de affiniteit met creatieve therapie mist.

Behandeling voor cliënten met verslavingsproblematiek

Niet iedereen die een drugs- of alcoholbehandelingsprogramma start vindt het gemakkelijk om zijn of haar emoties te uiten en het verhaal te vertellen van wat ze hebben meegemaakt, zelfs niet aan de therapeut of begeleider waarmee ze een vertrouwensrelatie hebben ontwikkeld.

Zo zullen er ook zeker personen zijn die dit niet kunnen en/of willen vertellen vanwege een zekere schaamte, omdat zij géén ‘verleden’ hebben, waar zij de verslaving ‘op af kunnen schuiven’. Zij zijn ‘gewoon’ verslaafd.

Als diezelfde persoon een creatief medium krijgt om mee te werken, kan hij of zij de creativiteit in het creëren kwijt, het creëren van iets dat aangeeft hoe hij of zij zich voelt. Hierbij zijn geen regels over hoe het moet of hoe het er uiteindelijk uit zou moeten zien, het werk is volledig hun eigen. Er is dan ook geen goed of fout.

In het tijdschrift ‘Omslag’, uitgave door VNN, concludeert Rijkee (2012) in haar artikel dat creatieve therapie erg geschikt is voor mensen met een verslaving. Creatief therapeut Corrie Muis werd in het tijdschrift geïnterviewd voor het schrijven van het artikel ‘Beleven in plaats van overleven’. Corrie Muis: ‘’Verslaafde mensen zijn vaak helemaal niet bezig hun gevoel te voelen, maar juist weg te stoppen. Of ze zijn alleen maar op zoek naar bepaalde gevoelens. Ze zijn veelal aan het overleven, niet aan het beleven (Rijkee, 2012, p.10)’.

Non-verbale interventies

De beeldend vaktherapeut biedt non-verbale interventies aan, voor cliënten met verslavingsproblematiek. Binnen de non-verbale interventies draait het om het werken in en met het medium, waarbij, als therapeut zijnde, verschillende doelen kunnen worden gesteld. Enkele voorbeelden zijn:

• Cliënt stimuleren om wederom actief te worden.
• Zorgen dat de cliënt een succeservaring opdoet, of misschien wel meerdere.
• Het positief aanmoedigen en ondersteunen van de cliënt om naar oplossingen te zoeken voor zijn huidige situatie in het beeldend proces.

Bij een cliënt met verslavingsproblematiek wordt het proces op gang gebracht doordat de therapeut diverse materialen aanbiedt. Zodra de cliënt de materialen gaat verkennen, zal hij of zij hier bewust dan wel onbewust betekenis aan geven. Het doel, betekenis geven aan materialen door de cliënt, is dat de cliënt op deze wijze de ruimte zal gaan ervaren om zijn of haar emoties te uiten in het beeldend werk. Grabau & Visser (1990, p. 43) schrijven dat beeldend therapeuten juist die materialen aanbieden, ‘afhankelijk van de situatie terloops of expliciet’, die het voor de cliënt mogelijk maken om tot handelen over te gaan, waardoor cliënten tot emotionele belevingen kunnen komen die de ontwikkeling bevorderen. De emotionele beleving zou zonder dat materiaal in die situatie niet plaatsvinden (Grabau & Visser, 1990, p. 43).

De non-verbale interventies, in het algemeen, hebben als doel om de cliënt met verslavingsproblematiek uiteindelijk te kunnen helpen bij het overzetten van de ervaring binnen de creatieve therapie naar het dagelijks leven. Dit laatste gericht op het vergroten van het zelfvertrouwen van de cliënt, zo ook als de benodigde competenties, om in de toekomst beter in staat te zijn de eigen problemen op te kunnen lossen, dan wel niet te verminderen, accepteren en misschien zelfs voorkomen. Door te schilderen, tekenen, kleuren, boetseren of timmeren en het resultaat (werk) daarna te bespreken, evalueren, komt de cliënt langzaam maar zeker recht tegenover datgene te staan waarin hij of zij vastloopt.

Het effect van vaktherapie bij verslavingsproblematiek

Men gaat tegenwoordig uit van het biopsychosociale model en het hersenziekte model (dit model ziet verslaving als een hersenziekte; de hersenen van mensen met een verslaving functioneren anders). ‘Het biopsychosociale model gaat ervan uit dat verslaving ontstaat door het gelijktijdig werkzaam zijn van verschillende factoren, namelijk: een biologische vatbaarheid, stoornissen in de persoonlijke ontwikkeling en maatschappelijke factoren’ (Jellinek, 2013). Volgens het biopsychosociale model hebben sommige personen bepaalde genen waardoor verslavingsproblematiek zich eerder voordoet. Zo kan een stoornis in de persoonlijke ontwikkeling van iemand verslaving bevorderen. Ditzelfde geldt voor negatieve invloeden vanuit de omgeving van een persoon. ‘De aanpak die wordt gehanteerd bij het biopsychosociale model moet gericht zijn op meerdere interventies: medicatie, psychotherapie en verbetering van sociale omstandigheden’ (Jellinek, 2013).

Als mensen creatief bezig zijn, kunnen zij dat wat hen onbewust bezighoudt, bewust maken. Mensen die rondlopen met een verslaving, in welke vorm dan ook, zijn vaak het contact met zichzelf kwijt, met hun gevoelswereld. De reden dat beeldende therapie positief effect heeft op cliënten met verslavingsproblematiek is toe te wijzen aan het feit dat vaktherapie beeldend een handelings- en ervaringsgerichte therapie is, afspelend in het hier en nu. Daarbij is het gedrag en het gevoel van de cliënt zichtbaar, voelbaar en tastbaar door het beeldend werk en resultaat. Doordat het resultaat zichtbaar en tastbaar is, is het mogelijk om te reflecteren. Een reflectie op de verrichte handelingen en gevoelswereld van de cliënt.

‘Binnen de beeldende groepstherapie en de individuele beeldende therapie komen allerlei thema’s, materialen en samenwerkingsvormen aan de orde. Na de eerste weken wennen en soms het overwinnen van weerstand, zien cliënten al snel de meerwaarde hiervan. Cliënten doen iets met hun handen, ervaren het materiaal en zien een (blijvend) resultaat dat vaak iets zegt over de maker’ (Hoving & Van Mansom, 2012, p.10).

Hoving en van Mansom concluderen dat juist het vormgeven van de verslavingsproblematiek in beeldend materiaal bijdraagt aan de verwerking van de problematiek of het anders leren omgaan met de problematiek. Zo zouden (ex)verslaafden ook kenmerkende gedragspatronen hebben waarin bagatelliseren veel voorkomt. Juist door een confrontatie met het beeld, het werk, is vermijding niet meer mogelijk.

De meerwaarde van vaktherapie

Zodra mensen met verslavingsproblematiek creatief aan de slag gaan, worden zij zich bewust van het onbewuste. Personen met deze problematiek ervaren een positief effect door vaktherapie door het feit dat de therapie een handelings- en ervaringsgerichte therapie is, afspelend in het hier en nu. Het gedrag en gevoel wordt zichtbaar, voelbaar en tastbaar in het beeldend werk. Hierdoor is het mogelijk om te reflecteren op het gedrag en gevoel.

Doordat met de handen wordt gewerkt tijdens vaktherapie wordt het materiaal ervaren en is er resultaat zichtbaar, dat veel en soms alles zegt over de persoon. De meerwaarde van deze vorm van therapie bij verslavingsproblematiek zit hem in het vormgeven van de problematiek. Hij of zij kan niet liegen, maar houdt zich een spiegel voor. Juist door de confrontatie met zichzelf (het gemaakte werk, beeldend werk) is vermijding niet mogelijk, in tegenstelling tot psychotherapie.