Stress en het autonoom zenuwstelsel

We zijn allemaal bekend met stress en de sensaties die daarmee gepaard gaan. Stress kent verschillende uitingsvormen. De één krijgt buikpijn, de ander ervaart hartkloppingen en weer een ander krijgt hoofdpijn. De fysieke grondslag voor stress is echter voor iedereen gelijk. Wat is stress en wat gebeurt er nu eigenlijk in het lichaam wanneer het onderhevig is aan stress?

Positieve en negatieve stress

Tijdens een stressvolle situatie reageert ons lichaam. Stress is dan ook een reactie op een prikkel die spanning veroorzaakt. Er bestaan gezonde vormen van stress en ongezonde vormen van stress. Dit wordt ook wel positieve stress versus negatieve stress genoemd. We spreken van positieve stress wanneer we alert zijn en in staat zijn om een goede prestatie te leveren. Stel dat je aan het fietsen bent, er komt een auto op je af en je wendt je af van het gevaar, in dit geval de auto. Of je geeft een presentatie op je werk en de dosis stress maakt dat jij op je best van je kunnen presteert. Dit zijn voorbeelden van positieve stress. Positieve stress zorgt er dus voor dat we in (nood)situaties adequaat kunnen handelen. Over het algemeen kunnen we zeggen dat stress negatief wordt naarmate de stresstoestand langdurig is, of bij een ernstige dreiging. Denk aan een kind dat in een onveilige gezinssituatie leeft, aan een gezin dat zich in een oorlogssituatie bevindt, of als een voortdurende spanning op het werk wordt ervaren. Om dit te begrijpen kijken we naar ons lichaam ten tijde van stress.

Zenuwstelsel

Het stresssysteem in ons lichaam wordt gereguleerd door het zenuwstelsel. Het zenuwstelsel bestaat uit de hersenen en het ruggenmerg. We onderscheiden het willekeurig zenuwstelsel en het onwillekeurig, of autonoom zenuwstelsel. Als we een kopje in de vaatwasser zetten, vindt dat willekeurig ofwel bewust plaats. Door bewuste aansturing kunnen we de beweging snel of langzaam uitvoeren, stoppen of opnieuw beginnen. Functies van bijvoorbeeld de spijsvertering of ademhaling voltrekken zich echter buiten ons bewustzijn. Dit noemen we het onwillekeurig of autonoom zenuwstelsel. De wijze waarop het lichaam omgaat met een stressvolle situatie vindt plaats binnen het autonome zenuwstelsel. Binnen het autonoom zenuwstelsel is er het gedeelte dat zorgt voor activatie van het zenuwstelsel en de-activatie of ontspanning. Het activerende deel van het zenuwstelsel noemen we het sympathisch zenuwstelsel en het ontspannende deel van het zenuwstelsel parasympathisch.

Sympathisch zenuwstelsel

Tijdens een stressvolle situatie wordt het sympathisch zenuwstelsel geactiveerd. Er komt direct adrenaline vrij. Deze adrenaline zet het lichaam in een vecht- of vluchtreactie. Deze reactie is noodzakelijk voor overleving, al verschillen de manieren van overleven in de loop der tijd. Bedreigende roofdieren hebben plaatsgemaakt voor examens, ontslag, werkeloosheid en werkdruk. Het lichaam reageert echter hetzelfde. Spieren worden aangespannen, de bloeddruk en hartslag gaan omhoog en longen en pupillen verwijden zich. Het lichaam reageert in feite heel slim. Lichaamsfuncties die niet handig zijn om te overleven worden geremd. Als we moeten rennen voor een bedreigende leeuw of als we de goed voorbereide presentatie op het werk geven, is het bijvoorbeeld niet gewenst dat we onze blaas moeten ledigen. De spijsvertering wordt dan ook geremd. Na enkele minuten komt ook het stresshormoon cortisol vrij. De suikerspiegel stijgt en de stofwisseling zet een tandje bij. Nu zijn we klaar om met de stressvolle situatie om te gaan. Na de stressvolle situatie treedt normaliter het parasympatisch zenuwstelsel in werking. De neurotransmitter acetylcholine gaat de werking van adrenaline tegen. De hartslag, suikerspiegel en bloeddruk kunnen dalen en de spijsvertering kan harder werken.

Disbalans autonoom zenuwstelsel

Als er sprake is van langdurige stress, ontstaat er een disbalans in het functioneren van het autonoom zenuwstelsel. Dit is de situatie die eerder negatieve stress is genoemd. Het sympathisch zenuwstelsel blijft langdurig geactiveerd, terwijl het parasympatisch zenuwstelsel niet meer zorgt voor ontspanning. Klachten als spierpijn, vermoeidheid, rugpijn, hyperventilatie, pijn in de borst, constipatie of juist diarree, maar ook angst en depressie kunnen symptomen van deze disbalans zijn. In feite houdt ons lichaam ons voor de gek door stresssymptomen te produceren die feitelijk niet meer van nut voor de overleving zijn. Niet iedere persoon heeft dezelfde stressdrempel. De ene mens zal sneller in een disbalans raken dan een ander.

Invloed op stress

Hebben we dan helemaal geen invloed op negatieve stress? Ons zenuwstelsel is immers autonoom. Het is de kunst om ons lichaam weer te laten geloven dat we in een ontspannen situatie zijn beland. Bij een ernstige situatie, zoals een gewelddadige gezinssituatie, leven in een oorlogssituatie of chronisch te zwaar belast zijn op het werk, kan het noodzaak zijn de situatie blijvend te ontvluchten. Bij chronische werkdruk kan het vinden van een nieuwe baan een oplossing zijn. Soms zullen we destructieve gedachtenprocessen moeten bijsturen naar meer functionele of constructieve gedachten. Ook beweging, het maken van muziek en ademhalingsoefeningen kunnen bijdragen aan het creëren van een ontspannen situatie. Uiteindelijk is het de bedoeling dat ons zenuwstelsel de ontspanning herkent. Voor degenen die zichzelf herkennen in een situatie van negatieve stress kan het raadzaam zijn om steun te zoeken. Dit kan steun binnen een sociaal netwerk, maar ook professionele ondersteuning zijn.