Sterven: lichamelijke en emotionele symptomen naderende dood
Ieder mens zal eens sterven. Er zijn een aantal veranderingen en symptomen die je kunt verwachten als de dood nadert. Dit is een normaal onderdeel van sterven. Kinderen en tieners hebben een vergelijkbaar proces als volwassenen en ouderen, maar het kan moeilijker zijn om te voorspellen. Ze blijven vaak redelijk actief en stellen tot het einde vaak nog steeds veel moeilijk te beantwoorden vragen. In de laatste dagen of uren kan je geliefde rusteloos en verward raken en hallucinaties hebben die zo schokkend zijn dat ze het kunnen uitroepen, slaan of proberen uit bed te klimmen. Blijf bij hen. Probeer ze kalm te houden met rustgevende muziek en zachte aanraking. Soms helpt medicatie. De kamer moet goed verlicht zijn, maar niet helder. Maak het zo stil en vredig mogelijk. Verzeker ze constant dat je aanwezig bent. Ironisch genoeg kan een geliefde ook in zijn of haar laatste uren helder worden.- Sterven
- FAQ: alles wat je (stiekem) wilt weten over sterven, maar nooit durfde te vragen
- Lichamelijke symptomen van een naderende dood
- Slapen
- Verlies van interesse in voedsel en vloeistoffen
- Koud
- Veranderingen in huidskleur (doodsmasker)
- Reutelende geluiden in de longen en de keel
- Blaas- en darmveranderingen
- Desoriëntatie en rusteloosheid
- Tijdelijke toename van energie en alertheid
- Veranderingen in het ademhalingspatroon
- Emotionele veranderingen en behoeften
- Terugtrekken
- Visioenen of hallucinaties
- Toestemming om los te laten
- De laatste uren
- Het moment kiezen
- Sterven en het intreden van de dood
- Rouwproces van de nabestaanden
Sterven
Ooit vertelde een oude huisarts, meneer Van Bemmel—zo’n dokter van de stempel en het kladblok—een verhaal over een dame die haar einde voelde naderen. Mevrouw Geertruida, een kranige vrouw van 92, lag in haar bedstede en keek haar kinderen met een scherpe blik aan. "Jullie maken er geen drama van, hè," bromde ze. "Ik ga gewoon slapen en dan zie ik wel wat er gebeurt." De kinderen knikten, half opgelucht, half verdrietig. En zo geschiedde. Ze nam een laatste slok thee, vouwde haar handen in haar schoot en sloot haar ogen. De volgende ochtend vonden ze haar precies zo, met een klein, tevreden glimlachje op haar gezicht. Alsof ze precies wist hoe het moest—en misschien wist ze dat ook wel.
Sterven / Bron: Truthseeker08, PixabayFAQ: alles wat je (stiekem) wilt weten over sterven, maar nooit durfde te vragen
Sterven is zo’n onderwerp waar we allemaal mee te maken krijgen, maar waar de meesten liever niet te veel over nadenken. Toch, als het moment dichterbij komt—bij jezelf of bij een dierbare—duiken er ineens allerlei vragen op. Wat gebeurt er eigenlijk met het lichaam? Hoe voelt het? Kun je nog iets zeggen of horen als je stervende bent? En waarom klinkt die ademhaling soms zo anders? Dit is geen droge medische opsomming, maar een eerlijke, menselijke gids over het stervensproces. Geen poespas, gewoon duidelijke antwoorden op de vragen die je misschien al eens hebt gehad, maar nooit hardop hebt uitgesproken.Iedereen sterft op zijn eigen manier, maar er zijn patronen die vaak terugkomen. De meeste mensen eten en drinken steeds minder, raken vermoeider en slapen veel. Het lichaam begint zich langzaam af te sluiten. Dit kan dagen duren, maar soms ook verrassend snel gaan. En dan zijn er die ‘vreemde’ momenten: iemand die ineens weer helder wordt, een laatste zucht, een reutelende ademhaling. Eng? Nee, dat hoort erbij. En als je snapt wat er gebeurt, voelt het vaak minder beangstigend.
Sommige dingen zijn misschien schokkend als je ze voor het eerst hoort—dat een lichaam nog kan bewegen na de dood, of dat iemand ineens stopt met ademen en dan weer begint. Maar dit zijn geen enge of pijnlijke dingen, het is gewoon de manier waarop het lichaam afscheid neemt. Daarom is het zo waardevol om te weten wat je kunt verwachten. Niet om je zorgen te maken, maar juist om rust te vinden in het natuurlijke proces van loslaten.
Of je nu een dierbare bijstaat of gewoon nieuwsgierig bent: deze FAQ geeft je een eerlijk, nuchter en soms verrassend geruststellend kijkje in de wereld van het sterven. Geen taboes, geen omwegen, gewoon eerlijke antwoorden op vragen die iedereen heeft, maar niet altijd durft te stellen. Want hoe ongemakkelijk het onderwerp ook kan zijn, begrip maakt alles nét een beetje minder eng.
| Vraag | Antwoord |
|---|---|
| Hoe weet je dat iemand in de laatste fase zit? | Soms gaat het geleidelijk, soms ineens. Minder eten en drinken, sufheid, een veranderde ademhaling, koudere handen en voeten... het lichaam schakelt als het ware langzaam uit. Vaak merk je dat iemand steeds meer in zichzelf keert en minder reageert. |
| Is pijn een vast onderdeel van het stervensproces? | Nee hoor, dat hoeft helemaal niet. Sommige mensen ervaren pijn, maar daar zijn gelukkig veel manieren voor om dat te verlichten. Pijnbestrijding kan met medicatie, houdingsveranderingen of simpelweg door een rustige sfeer te creëren. |
| Waarom eet en drinkt iemand niet meer? | Dat is een natuurlijk proces. Het lichaam heeft gewoon geen brandstof meer nodig, en eten of drinken kan zelfs ongemakkelijk worden. Dwingen om te eten heeft geen zin – liever luisteren naar wat de stervende zelf nog wil. |
| Hoe verandert de ademhaling vlak voor het overlijden? | Dit kan onregelmatig worden, soms met pauzes ertussen. Het kan schokkerig klinken of die typische ‘reutel’ geven. Eng? Niet per se. Het hoort erbij en ziet er vaak heftiger uit dan het voelt voor degene die sterft. |
| Wat gebeurt er met de huid en de temperatuur? | Je ziet soms dat handen, voeten, en benen kouder worden en een blauwe of paarse kleur krijgen. Het bloed circuleert minder goed en het lichaam bereidt zich voor op het afscheid. Heel normaal en niets om van te schrikken. |
| Kan iemand nog horen als hij niet meer reageert? | Ja! Het gehoor is vaak het laatste dat verdwijnt. Dus fluister gerust een lief woord, houd een hand vast, of speel zachte muziek. Dat kan troostend werken, ook als je denkt dat diegene ‘er niet meer bij is’. |
| Waarom kan iemand ineens helder worden net voor het overlijden? | Soms zie je dat iemand, na dagen van sufheid, ineens weer alert is en praat. Alsof hij nog even afscheid wil nemen. Dit wordt ‘terminal lucidity’ genoemd en kan een bijzonder moment zijn. Daarna volgt meestal snel het definitieve loslaten. |
| Wat is een ‘stervensreutel’? | Dat is het geluid dat je soms hoort als iemand niet meer goed kan slikken en slijm zich ophoopt in de keel. Het klinkt misschien naar, maar het doet meestal geen pijn. Een andere houding of een vochtige kamer kan helpen. |
| Kan iemand nog schrikken van zijn eigen dood? | Eigenlijk niet. De meeste mensen glijden er rustig in. Het lichaam doet zijn werk, en vaak is er geen bewust besef meer van wat er gebeurt. |
| Is het normaal dat iemand even stopt met ademen en dan weer begint? | Ja, dat heet Cheyne-Stokes ademhaling. Die pauzes kunnen steeds langer worden, tot de ademhaling uiteindelijk helemaal stopt. Het hoort erbij en is geen teken van pijn of benauwdheid. |
| Waarom maakt het lichaam soms nog bewegingen na de dood? | Dat komt door spiersamentrekkingen. Ook kan er soms nog een zucht komen doordat er lucht uit de longen ontsnapt. Dat is puur fysiek en betekent niet dat iemand ‘terugkomt’ of nog leeft. |
| Wat gebeurt er precies op het moment dat iemand overlijdt? | De ademhaling stopt, het hart houdt op met kloppen, en het lichaam ontspant. Soms is er nog een laatste diepe zucht. Daarna verandert de huidkleur en wordt het lichaam langzaam kouder. |
| Kan iemand nog een traan laten na het overlijden? | Ja, dat kan. Soms zie je een laatste traan rollen, alsof er nog iets wordt losgelaten. Dat is een natuurlijk reflex en geen teken dat iemand nog pijn voelt. |
| Hoe snel koelt een lichaam af na de dood? | Best snel. Binnen een paar uur voelt de huid al koud aan. Dit heet ‘algor mortis’ en is gewoon een biologisch proces. |
| Wat gebeurt er in de eerste uren na overlijden? | De spieren ontspannen helemaal, ogen kunnen half open blijven staan, en de mond kan openvallen. Na een paar uur treedt lijkstijfheid (rigor mortis) in. Dit begint meestal in het gezicht en verspreidt zich over het lichaam. |
| Hoe lang duurt het voordat lijkvlekken verschijnen? | Binnen een halfuur tot een paar uur zie je paarse vlekken op de plekken waar het bloed zich verzamelt. Dit is heel normaal en hoort bij het ontbindingsproces. |
| Kun je iets doen om iemand er vredig uit te laten zien na overlijden? | Ja, zeker. Ogen kunnen gesloten worden (met lichte druk of vochtige wattenschijfjes), de mond kan voorzichtig dichtgelegd worden met een doek onder de kin. Een rustige houding helpt ook. |
| Kan iemand doodgaan met open ogen? | Ja, soms ontspannen de oogleden niet volledig. Dit is normaal en kan voorzichtig worden verholpen als je dat prettig vindt. |
| Wat is de ‘doodsmasker’-uitdrukking? | Soms lijkt het gezicht van iemand na overlijden strakker en uitdrukkingsloos, alsof alle emoties weg zijn. Dat is puur een fysiologisch iets en niets om van te schrikken. |
| Wat als de huid ineens heel bleek wordt? | Dat gebeurt omdat het bloed niet meer circuleert. Binnen een paar uur kan het lichaam een grauwe, wasachtige kleur krijgen. |
| Kan een lichaam na overlijden nog geluiden maken? | Ja, soms ontsnapt er lucht uit de longen, waardoor het kan lijken alsof iemand zucht of kreunt. Dit is gewoon fysica, niets meer. |
| Hoe voelt het om bij iemand te zijn die sterft? | Dat is voor iedereen anders. Sommigen vinden het intens en zwaar, anderen ervaren het als iets heel sereens. Het kan een intiem en liefdevol moment zijn, waarin aanwezigheid belangrijker is dan woorden. |
Lichamelijke symptomen van een naderende dood
Slapen
Iemand die de dood nadert, kan stoppen met praten of reageren en zal meer en meer gaan slapen, terwijl het lichaam de manier waarop het energie gebruikt verandert. Ook al reageert iemand steeds minder, ga er altijd van uit dat je geliefde het kan horen, zelfs als hij of zij bewusteloos lijkt te zijn en niet langer communiceert. Blijf met je geliefde praten en raak hem of haar aan als dat troost biedt.Verlies van interesse in voedsel en vloeistoffen
Naarmate het lichaam begint te sterven, verliest het zijn vermogen om voedsel en vloeistoffen te verwerken. Dus de persoon heeft misschien weinig interesse in eten of drinken. De urineproductie zal afnemen en de urine kan de kleur hebben van thee (donkere urine). De vraag of er moet worden begonnen met het verstrekken van vloeistoffen, doet zich vaak voor. Als voedsel of vloeistoffen op een gegeven ogenblik kunstmatig worden toegediend, kan de persoon zich ongemakkelijk voelen. Kleine hoeveelheden ijs of een ijslolly zijn misschien welkom. Een goede verzorging van de mond door deze vochtig en schoon te houden, is bijzonder belangrijk op dit moment.Koud
De neus, oren, handen, armen, voeten en benen van de stervende kunnen bij aanraking koud aanvoelen. Dit komt omdat de bloedcirculatie afneemt. Houd je geliefde warm met extra beddengoed, maar gebruik geen elektrisch deken. Hij of zij kan je mogelijk niet vertellen of de deken oververhit raakt.Veranderingen in huidskleur (doodsmasker)
De huid, vooral op de handen en voeten, kan vlekkerig lijken. Huid met een lichte teint kan er blauw uitzien en een donkere huidskleur kan donkerder lijken. Dit wordt veroorzaakt door een langzame bloedsomloop. De onderkant van het lichaam kan donkerder worden. Mogelijk merk je een blauwgrijze kleur rond de mond op, bleekheid rond de mond of bleekheid in het gezicht. Een spitse en bleke neus die koud aanvoelt, wordt ook wel 'doodsmasker' genoemd.Reutelende geluiden in de longen en de keel
Reutelende geluiden kunnen behoorlijk luid zijn en zijn meestal geen prettig geluid, maar het is goed om te weten dat de stervende dikwijls geen last van heeft van dit reutelen. Deze geluiden kunnen voorkomen wanneer iemand minder vloeistof neemt en het vermogen verliest om secreties op te hoesten. Dit reutelen geeft geen extra pijn of ongemak aan. Afzuiging wordt in het algemeen niet aanbevolen, omdat dat de hoeveelheid secreties en het ongemak kan verhogen. Draaien van de persoon kan helpen het rammelen te verminderen of te stoppen.Blaas- en darmveranderingen
De stervende kan het vermogen om urine en ontlasting te beheersen verliezen als de spieren in dat gebied beginnen te ontspannen. Vraag aan de arts of een katheter nodig is. Wegwerpbedkussens of wegwerplakens voor volwassenen kunnen ook helpen.
Hand vasthouden van de stervende / Bron: Truthseeker08, PixabayDesoriëntatie en rusteloosheid
Een persoon die de dood nadert, lijkt misschien verward over de tijd of plaats en herkent mogelijk niet (alle) bekende gezichten. Rusteloos gedrag of rusteloosheid zoals trekken aan beddengoed of kleding kan optreden als gevolg van verminderde toevoer van zuurstof naar de hersenen, chemische veranderingen in het lichaam en medicijnen. Als desoriëntatie optreedt, identificeer jezelf dan door je naam te noemen en spreek zacht maar duidelijk. Verklaar alle procedures die je uitvoert, zoals: "Ik ga je nu helpen on je medicijn in te nemen." Hand vasthouden, rustige muziek, hardop bidden of hardop lezen kan kalmerend werken.Tijdelijke toename van energie en alertheid
Af en toe zal iemand die dicht bij de dood is een tijdelijke toename van energie en alertheid ervaren. De persoon kan spraakzaam worden na een periode van slaperigheid en moeheid, om een favoriet gerecht vragen of bezoek willen ontvangen na een periode van terugtrekking. Profiteer van deze tijd, want het kan er een zijn van speciale nabijheid en een kans om je liefde en steun te uiten.Veranderingen in het ademhalingspatroon
Ademhalingspatronen veranderen vaak als het lichaam blijft stilstaan. Je kunt perioden van snelle, oppervlakkige ademhaling opmerken. Of je ziet een oppervlakkige ademhaling met een lange periode van ademstilstand tussen ademhalingen in. Dit wordt de Cheyne-Stokes ademhaling genoemd.Emotionele veranderingen en behoeften
Terugtrekken
Je geliefde kan zich steeds minder concentreren op de wereld om hem of haar heen en lijkt mogelijk de interesse te verliezen in de omgeving, favoriete bezigheden en bezoek. Energie kan beperkt zijn en de stervende wil misschien met slechts een of twee mensen zijn. Respecteer deze wensen. Het kan een droevige tijd zijn voor familie en vrienden, maar het kan ook een rustige tijd zijn voor je geliefde. De aanwezigheid van geliefden en dierbaren is het belangrijkste geschenk dat je tijdens deze periode kunt aanbieden.Visioenen of hallucinaties
Je geliefde kan met iemand praten die je niet kunt zien of beschrijvingen van mensen en plaatsen geven die voor jou niet zichtbaar zijn. Deze ervaringen komen vaak voor bij de overgang van leven naar dood. Maak geen ruzie of probeer de ervaring niet weg te redeneren. Meestal zijn deze visioenen of hallucinaties geruststellend en hebben ze een diepe betekenis voor de stervende persoon.Toestemming om los te laten
Hoe moeilijk het ook kan zijn, toestemming geven om (het leven) los te laten kan een belangrijk laatste geschenk zijn. Een stervende persoon kan proberen, ondanks langdurig ongemak, aan het leven vast te houden om er zeker van te zijn dat dierbaren in orde zullen zijn. Toestemming vragen aan een dierbare kan onderdeel zijn van het afscheid nemen; het vragen om bevestiging dat het goed is om te gaan. Je kunt je geliefde geruststellen door te zeggen dat het in orde is. Je hoeft je tranen niet te verbergen. Ze zijn tenslotte een natuurlijke uitdrukking van je genegenheid en liefde jegens de stervende.De laatste uren
In de uren voordat een persoon sterft, is het allerbelangrijkste dat zijn of haar naasten om hem of haar heen zijn. Zorg ervoor dat de stervende zich zo comfortabel mogelijk voelt. Het is een goed idee om met een stervende persoon te blijven praten totdat hij of zij is overleden. Een stervende kan vaak nog steeds horen wat er om hem of haar heen gebeurt.Het moment kiezen
Zelfs tijdens het stervensproces blijft een persoon die hij of zij liefheeft beschermen en koesteren. Voor velen is de dood een zeer persoonlijke daad, dus wachten ze op de paar korte minuten dat ze alleen zijn om weg te glippen. Anderen wachten totdat ze alleen zijn met een of twee speciale mensen. Weer anderen vertrekken te midden van een cirkel van liefdevolle gezichten rond hun hoofdeinde.
Het graf van een kind in Horton, Northamptonshire (Groot-Brittannië) / Bron: Brookie, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)Sterven en het intreden van de dood
Ook al ben je tijdens het sterfproces aanwezig geweest, het moment van overlijden kan heftig zich. Elke persoon zal het anders ervaren. De volgende symptomen wijzen erop dat de dood is ingetreden:- Geen ademhaling gedurende langere tijd.
- Geen hartslag.
- Ogen zijn gefixeerd en enigszins open, met vergrote pupillen.
- Kaak ontspannen, met de mond een beetje open.
Of iemand nu thuis, in een ziekenhuis of in een verpleeghuis sterft, familie en vrienden willen misschien een tijdje bij het lichaam zitten. Het is niet nodig om dingen te overhaasten; een poosje bij het lichaam zitten kan geruststellend zijn.
