Vlier, geen verboden vrucht

Wie kent er onze vlierstruik niet? Een plant die net zoals de brandnetel graag bij de mensen groeit en dus ook in onze tuin thuishoort. Redenen om hem in je hart en in je tuin op te nemen zijn er genoeg, ten eerste is het een makkelijke groeier op onze zwaar bemeste, stikstofrijke gronden, ten tweede is het een mooie struik met zijn crèmewitte voluptueuze bloesem en zijn donkerpaarse bessen en ten derde is er bijna alles van te gebruiken. Het geslacht Sambucus behoort tot de familie van de Kamperfoelie, samen met de Sneeuwbes en de Gelderse roos. Typische kenmerken van de Vlier zijn, de vreemde geur van het samengesteld blad, het zachte hout met wit merg (een soort isolatiemateriaal), de roomwitte bloesem en de paarskleurige, sappige vruchttrossen. Voor de tuin kan ook de Peterselievlier, een variëteit met dubbelgeveerd en diep ingesneden blad of de Trosvlier, vroeger Bergvlier, een soort van zuurdere, lichtvochtige eikenbossen, gebruikt worden. Natuurlijk bestaan er ook variëteiten van onze Vlier, zoals ‘Aurea’ met gelig blad en ‘Variegata’ met geel gevlekt blad, interessante struiken die wat afwisseling brengen in een grotere bostuin. Maar vergeet zeker de gewone Vlier niet! Vlier is gewoon te koop in de tuincentra bij het zogenaamd bosplantsoen, maar zaaien gaat ook zeer goed, of laat het anders maar aan de vogels over, zij eten de bessen op en dumpen de zaden met bemesting en al in je vogelvriendelijke tuin. Een bostuin op voedselrijke grond kan niet zonder vlier. Combineer met één- of tweestijlige Meidoorn, Mispel, Gelderse roos, Hazelaar en Hondsroos om een aantrekkelijk vogelbosje te creëren waar je zelf ook van kan snoepen.

Gebruiksvriendelijke vlier

Er zijn weinig struiken die zo veel gebruikt geweest zijn in het verleden als de Vlier. De bloesem werd vers met beignetdeeg gefrituurd of gedroogd als thee gebruikt om winterse viruskwalen te verzachten, van de rijpe bessen werd gelei en hoestsiroop gemaakt en zelfs het blad en de schors hadden geneeskrachtige, vochtafdrijvende werking.
Vlierhout werd ook voor de vreemdste rituelen gebruikt. Men sneed wichelroeden van de takken, in sommige streken nam men de maat van een overledene met een vlierstok of werd een bladerloze scheut als zweep gebruikt door de koetsier van de lijkwagen. Vlier als begeleider en gezondhouder van de levenden, maar als je dan toch dood ging was hij je ook nog van dienst.

Medicinale vlierbloesem

Sambuci flos, zo beschrijft de farmacopee de bloeiwijze van vlier, die gebruikt wordt omwille van zijn zweetdrijvende werking bij virusinfecties met koorts, vooral bij verkoudheid en griep. De bloemtrossen worden geplukt in juni bij het begin van de bloei, een gedeelte van de kleine bloempjes is dan nog niet open, ze worden achter de groene hoofdstengel afgeknipt en zo in trossen opgehangen en gedroogd. Na het drogen kun je eventueel de bloemen van de stengels afritsen om zo een smakelijker product te verkrijgen. Het plukken en drogen moet zonder kneuzen verlopen, omdat anders de witgele bloempjes bruin worden en gedeeltelijk hun waarde verliezen. Infuus, in heet water minimum 5 minuten afgedekt laten trekken is de beste manier om vlierbloemen te gebruiken. Gemengd met Echte kamillebloemen en Lindebloesem krijg je een perfecte thee bij griep, die zeer goed werkt op voorwaarde dat bij de allereerste symptomen enkele dagen overvloedig veel (1liter) en heet van gedronken wordt. Natuurlijk moet je daarbij ook warm binnen blijven en rusten. De Rode zonnehoed, een ander kruid uit onze kruidige siertuin, kunnen we er als zelfgemaakte tinctuur bij gebruiken om de lichamelijke weerstand te verhogen, vooral als je gemakkelijk verkouden of grieperig wordt. De laatste jaren is het traditioneel gebruik van de Vlier ook wetenschappelijk wat onderbouwd. Onderzoekers konden enkel flavonoïden isoleren, stoffen die er voor zorgen dat het griepvirus minder makkelijk in een gezonde cel kan binnen dringen, waardoor we minder snel ziek worden en vooral vlugger herstellen.

Vlierbloesem kunnen we niet alleen als medicijn gebruiken, maar er ook een smakelijke limonade van maken, gedroogd in cake, koek of brood verwerken en de bloesems frituren als beignets. De verse trossen kunnen we ook als decoratie gebruiken, alleen verandert de fijne geur in een gesloten ruimte vrij snel in een pisachtige stank. De allereerste keer dat ik een mooi vlierboeketje maakte, heb ik s’anderendaags een uur gezocht ‘naar waar die kat gepist had’. Ge bent dus gewaarschuwd!

Rob Sambuci, vliersiroop van de rijpe bessen

De bessen worden geplukt als ze volledig rijp, bijna zwart zijn en met honing of suiker tot sap of siroop verwerkt. De onrijpe bessen bevatten nog blauwzuurverbindingen en zijn daardoor licht giftig. Bij het afrijpen en het koken verdwijnen deze stoffen en kunnen we volop genieten van zijn goede kwaliteiten. Naast zijn gebruik bij griep heeft het sap ook zogenaamde bloedzuiverende eigenschappen en zou jicht en zenuwpijnen verlichten. Probeer het eens als kompres, al wordt dat wel een kleurige smeerboel! Van de bessen wordt verder ook een goede vruchtenwijn gemaakt. Verder gebruikte men het sap om rode wijn en port te vervalsen. Een merkwaardig gevolg was, dat reuma- en jichtlijders zich beter voelden door het drinken van goedkope port omdat... daar vliersap in verwerkt was. Vliersap een beetje gezoet, verwarmd, met kruidnagel en kaneel, is voor mij een grappige en smakelijke vervanger van glühwijn.

In de keuken

Vlierbessen hebben een wat vreemde zoete smaak met zelfs enige bittere nasmaak, waar we wel even moeten aan wennen. De oude recepten die hier vermeld worden vragen soms wel wat persoonlijke aanpassing, experimenteren dus maar!
Een Engels oorlogsrecept voor jam: 6 delen vlierbes en 6 delen appel apart gaar koken, zeven en met 12 delen suiker inkoken, eventueel een geleermiddel toevoegen. Zelf doe ik er wel eens een klein beetje kaneel bij. Vlierbloesemazijn van John Evelyn uit 1664 smaakt ook nu nog goed, gewoon gedroogde bloesem 8 dagen in azijn laten trekken, smakelijk bij vruchtensalade. Bloemknoppen zitten al in februari aan de struik, in azijn geconserveerd kunnen zij als een soort kappertjes gebruikt worden. En wat denk je van de bessen ingekookt met azijn en gekruid met sjalotten, gember, nootmuskaat en peperkorrels als een soort ketchup of chutney te verorberen. Ik geef toe, nogal gedurfde recepten! Een veel klassiekere toepassing is onze vlierbloesemlimonade die soms wat overdreven champagne genoemd wordt.

Buiten de keuken.

Te proberen is het blad gekookt in water als vliegenverdrijvend middel of als insecticide, de ouwe Plinius gaf ons 2000 jaar geleden al dit huis- en tuinmiddeltje. Dezelfde Plinius adviseerde de vlierplant nogal ritualistisch om appels langer te bewaren, een toepassing die we regelmatig terug vinden en dan niet alleen als conserveermiddel maar ook om de vruchten te aromatiseren. Het proberen meer dan waard! Bloesemwater werd vroeger veel gebruikt bij huidirritatie, kloven, ruwe handen en als cosmetica om een gladde en witte huid te verkrijgen. Aqua Sambuci was ten andere een officinale bereiding in de Engelse farmacopee. Het verzachtend en vettend effect op de huid ervaar ik elk jaar weer bij het plukken van de prachtige bloesems, deze werking hebben we te danken aan de vrije vetzuren en de vele slijmstoffen die overdadig met het stuifmeel op mijn armen terecht komen. Een natuurlijk schoonheidsbad wat ik zeer goed kan gebruiken.

De vlier van mijn jeugd.

Als jongen van veertien, was ik natuurlijk niet bewust met natuur bezig, maar die natuur en de vlier was wel het decor waarin we onze avonturen beleefden. Voor kinderen, in elk geval voor mij, is Vlier altijd een avontuurlijke struik geweest. De oudste exemplaren deden dienst als geheime schuilplaatsen voor onze Robin Hoodbende en de uitgeholde stengels werden als blaaspijpen, proppenschieters en als fluitjes gebruikt. Onoverwinnelijk waren we bij de Hoegaardse fabriekvijvers beschut door de bladkoepel van de Vlier en omringd door een muur van kindhoge brandnetels, waar wij alleen doorheen geraakten.
Vijfendertig jaar later sta ik terug in Hoegaarden om er de volste vlierbloesem te plukken die er bestaan en bedekt met het verzachtende stuifmeel voel ik me voor eeuwig gelukkig. Zo kan het vliermoedertje vrouw Holle niet alleen je tuin versieren, of je gezondheid verbeteren maar ook nog je gemoed aanspreken en dat zou elke plant in de ideale tuin moeten doen.