De winst van het ziekteverzuim

Ziekteverzuim is een ingewikkeld verschijnsel. Het hangt samen met de mate van kinderachtigheid die mensen zichzelf toestaan, de kwaliteit en de kwantiteit van sociale voorzieningen, de aard van het werk dat we doen of gedwongen zijn te doen, de medische zorg, het gebouw waarin gewerkt wordt, en algemene ideeën over de vraag of een mens er eigenlijk wel verstandig aan doet om te werken ('arbeidsmoraal').

Ziekteverzuim

Een algemene, goede theorie over ziekteverzuim is er dan ook niet. Ziekteverzuim is vanzelfsprekend ook niet best voor 's lands economie. Iedereen weet dat, maar omdat we met velen zijn, voelen weinigen zich persoonlijk verantwoordelijk.

Een verwaarloosde oorzaak van verzuim is het gebouw waarin gewerkt wordt. Er is een geval bekend van een bedrijf dat te veel geld had. De directie besloot de behuizing van de nieuwste technische snufjes te laten voorzien. Het resultaat was dat het ziekteverzuim van 8 percent naar 40 percent steeg.

Dan de kwaliteit van de medische zorg. Die lijkt weinig gewicht in de schaal te leggen. Bij de Engelse posterijen steeg het verzuim tussen 1990 en 2000 aanzienlijk. Bovendien blijkt het ziekteverzuim in tal van landen niet nauw samen te hangen met de mogelijkheden die de artsen hebben.

Opmerkelijk is ook dat steeds andere kwalen in de mode raken. Vóór 1960 meldde men zich vooral ziek wegens problemen met de ademhaling (bronchitis) en maagpijn, daarna zijn de zogenaamde lage rugklachten in opmars gekomen. Diepdenkers beweren dat lage rugklachten het feit symboliseren dat veel mensen zich in de moderne samenleving niet staande kunnen houden. Een probleem met rugklachten is ook dat simulanten nauwelijks ontdekt kunnen worden.

In publikaties op het gebied van placebo’s of nepmiddelen wordt wel gezegd dat de arts niet in de eerste plaats een therapie moet verzinnen. In veel gevallen zou het gaan om het stellen van een diagnose. Als de patiënt weet wat er aan de hand is, voelt hij zich minder onzeker. Dat zou op zich al heilzaam werken. Cynici hebben hier de opvatting aan verbonden dat behandelingen doorgaans achterwege kunnen blijven: mensen genezen veelal op eigen kracht als zij maar in begrijpelijke taal hebben gehoord wat hen mankeert.

Over het absenteïsme zelf wordt verschillend geoordeeld. Wie ziek is, schrijft zijn toestand meestal toe aan een ramp van buiten. De beoordelende chef denkt vaak vanuit een ander perspectief. Hij heeft de neiging, menselijk gedrag niet met situaties in verband te brengen, maar met het 'karakter' van de persoon om wie het gaat. Als gevolg daarvan beschouwt hij zieken algauw als luiaards en onverantwoordelijke figuren. Die asymmetrie in redeneren is er niet alleen tussen heer en knecht, maar ook tussen werknemers onderling.

Mensen die ziek thuis zijn, beroepen zich op een kwaal, een collega die om dezelfde reden niet op komt dagen, lijdt algauw aan karakterfouten. Verder hebben chefs ten onrechte de neiging te zeggen dat zij zelden ziek zijn. Tevens overschatten zij het verzuim van hun ondergeschikten aanzienlijk.

Die beoordelingsfout doet zich ook voor als aan mensen wordt gevraagd of zij vaak ziek te bed liggen. De meerderheid zegt minder te verzuimen dan gemiddeld, wat dus niet juist kan zijn. Analoog beweert een enorm percentage van de automobilisten beter te rijden dan het gemiddelde. Anders gezegd: wij hebben de neiging in verschillende opzichten een te hoge pet van onszelf op te hebben en anderen te weinig in hun waarde te laten.

Ziektewinst

Bij het verzuim wordt ook een belangrijke rol gespeeld door ziektewinst. Twee korte beschrijvingen. Een vrouw van rond de 40 leed in zodanige mate aan reuma dat haar huis moest worden aangepast. Het huishouden werd door anderen gedaan en zij bewoog zich voort in een rolstoel. De echtgenoot zocht contact met iemand in de alternatieve sector. Deze schreef allerlei pillen voor. De effecten waren fantastisch: na een paar maanden konden zowel de werkster als de rolstoel de deur uit.
Maar helaas, even later ging de toestand van de vrouw aanzienlijk achteruit. Het bleek dat haar man seksuele toenaderingspogingen had ondernomen, en dat was niet de bedoeling. De vrouw had geen zin in seks, zij durfde dat echter niet te zeggen en had als het ware een ziekte 'geproduceerd' die dergelijke contacten afsneed.

Voorbeeld twee. Een vrouw (ik kan het ook niet helpen) ging een gedwongen huwelijk aan met een man die zij niet mocht. Kort na de geboorte van hun kind manifesteerden zich verlammingsverschijnselen waarvan de oorzaak niet kon worden vastgesteld. Enigszins onder de invloed van Schiedamse nevelen ontmoette zij op een feestje een man die haar in een staat van beroering wist te brengen. De vrouw kwam uit de rolstoel, nodigde hem ten dans en stortte ter aarde toen zij merkte dat de aanwezigen verbijsterd toekeken.

Aan ziektewinst kunnen overigens twee aspecten worden onderscheiden. Mensen zien er nogal eens kans toe psychische problemen in lichamelijke klachten om te zetten. Als je een kwaal hebt, wordt je aandacht afgeleid van de moeilijkheden waar het om gaat ('primary gain'). In de tweede plaats worden zieken vaak als zielige mensen behandeld. Door middel van een kwaal kun je aandacht vanuit de omgeving wegzuigen en onaangename situaties ontlopen ('secundary gain'). Ziektewinst betekent dat we sterk worden door zwak te zijn.

Ook de huidige (fiscale) maatregelen voor chronische zieken, denken we hierbij aan het afschaffen van de "bonus" bij het niet gebruik maken van de gezondheidszorg, het verlagen van de drempel voor bijkomende ziektekosten leiden zelfs tot "ziektewinst" in financiele zin van het woord.

Conclusies

Psychologen die zich met dit alles bezighouden, concluderen dat er veel oneigenlijke vormen van ziekteverzuim bestaan en dat het dikwijls gaat om ontsnappingspogingen aan werk waar we geen zin in hebben. Het feit dat mensen vaak korte tijd ziek zijn zou daarvoor pleiten. Maandenlang wegblijven is immers niet aantrekkelijk, onder andere omdat sociaal isolement daardoor wordt bevorderd.

Verder hangt ook veel af van de organisatie van het bedrijf. Er zijn bedrijven die bij ziekte niet betaalden en waar het verzuim hoog was en omgekeerd. Het is van groot belang dat mensen het gevoel hebben samen aan iets te werken en dat zij verantwoordelijkheden hebben. Als dat niet het geval is, geven we er gemakkelijk de brui aan. Misschien is dat wel een van de redenen waarom tegenwoordig zoveel bezigheden op kleine schaal 'geprivatiseerd' worden. Het ziekteverzuim in dergelijke bedrijfjes is in ieder geval heel laag.

Ten slotte is in redelijkheid aangetoond dat het inzetten van psychologen in de eerstelijns gezondheidszorg tot veel minder ellende en veel minder kosten zou leiden. Omdat de psychologie echter nog weinig aanzien geniet, zijn voorstellen en uitgewerkte plannen in deze richting nooit serieus genomen.