mijn kijk op

Spreekwoorden en psychologie

Drie eeuwen geleden schreef de Engelse filosoof Thomas Hobbes een boek onder de titel Leviathan. Het was een utopie. Hobbes beschouwde de samenleving van nature als ‘een oorlog van allen tegen allen’. Wat wij in de eerste plaats nastreven, is elkaars ondergang.

Wetten, afspraken en richtlijnen

Terwille van het voortbestaan van de mensheid zijn wetten dus hard nodig. De aard van die wetten wordt voor een belangrijk deel bepaald door gedragsregels (die we kunnen aanduiden als een ‘psychologie van het dagelijks leven’. Wij beoordelen en veroordelen elkaar de hele dag door aan de hand van allerlei afspraken en richtlijnen.

Interessant is dat die vuistregels wel op grote schaal gebruikt worden, maar dat zij vaak aanvechtbaar zijn. Dat geldt in zekere zin ook voor de natuurwetenschappen. Er is vele eeuwen lang met succes gekookt en gebakken op grond van het onjuiste idee dat er een aparte warmtestof (‘flogiston’) is.

Spreekwoorden onder het psychologisch fileermes

Gedeelde smart is halve smart

Mensen die zich ellendig voelen, zoeken vaak troost bij lotgenoten. Dat ligt wel voor de hand, maar het is niet altijd verstandig om dat te doen. Als men depressieve mensen met andere neerslachtigen laat praten, neemt de kommer en kwel eerder toe dan af. Dit proces kan leiden tot een vicieuze cirkel. Het resultaat is vaak een toenemend isolement.

Wie zijn kinderen liefheeft, kastijdt ze

Dat advies is niet zo erg raadzaam. Het voortdurend aftuigen van kinderen heeft vaak tot gevolg dat zij als volwassenen in woord en daad agressief worden. Afgezien daarvan worden later vaak geen fatsoenlijke emotionele handen met anderen gevormd, omdat men als het ware heeft geleerd dat het contact met een medemens leidt tot straf.

Geen woorden maar daden

Anders gezegd, bij het beoordelen van de ander zijn we gewoon meer op het gedrag te letten dan op dingen die mensen over zichzelf zeggen. Hier zit wel wat in. Het verband tussen woord en daad ligt in het algemeen los. Men heeft videobanden gemaakt van mensen die zich op een bepaalde manier gedroegen maar die beweerden dat zij heel anders in elkaar zaten. Zowel de toeschouwers als de proefpersonen zelf hebben dan (inderdaad) meer de neiging op het gedrag te letten dan op de uitgesproken woorden. Dankzij zo’n procedure wil een zelfbeeld nog wel eens op een leerzame wijze sneuvelen.

Schoonheid gaat niet verder dan het velletje

Dat is niet waar. Knappe mensen krijgen vrij gemakkelijk een baan, zij verdienen meer, hebben meer zelfvertrouwen, zijn gelukkiger dan anderen, worden door rechters milder beoordeeld, zijn in het algemeen gewaardeerd, hebben relatief weinig kans op het ontwikkelen van psychische stoornissen en hun psychotherapeutische behandeling neigt naar succes. De oorzaak van dat alles is dat knappe mensen door de bank genomen aardig bejegend worden. Daardoor krijgen zij meer zelfvertrouwen, enz.

Je kunt een oude hond geen nieuwe trucjes leren

Als we bejaarden gemakshalve als oude honden mogen aanduiden, is deze uitdrukking niet juist. Veel van onze geestelijke vermogens gaan in de loop van de jaren achteruit, maar dat wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door een gebrek aan bezigheden. Geestelijke activiteit en oefening kunnen dit proces afremmen en soms zelfs tot op zekere hoogte omkeren. Zowel voor spieren als hersenen geldt: ‘use them or loose them’.

Tegengestelde polen trekken elkaar aan

Deze opvatting is in het algemeen gesproken onjuist. Mensen zoeken elkaars gezelschap vooral op grond van gelijke kenmerken. Onderzoek over selectieve partnerkeuze heeft laten zien dat wij ons vooral tot iemand aangetrokken voelen die qua persoonlijkheid, opleiding en zelfs fysieke verschijning op ons lijkt. In statistische termen: de correlaties die behoren bij selectieve partnerkeuze liggen tussen .40 en .70, afhankelijk van het kenmerk.

Conclusie

De conclusie kan luiden dat allerlei volkswijsheden met een korrel zout moeten worden genomen. Ook in het dagelijks verkeer zijn we in dit opzicht nogal verward. Men heeft een groot aantal spreekwoorden en gezegden laten beoordelen op hun waarheidsgehalte en de scores vergeleken met uitdrukkingen die het tegenovergestelde zeiden. Verschillen werden niet gevonden. Vaak kletsen we dus maar een eind weg.

Dat kan best functioneren. Een algemene regel voor ons gedrag is: mensen doen niet wat zij zeggen en zij zeggen niet wat zij doen. Anders geformuleerd: het deel van onze hersenen dat taal voortbrengt, staat betrekkelijk los van het deel dat verantwoordelijk is voor ons gedrag. Het gevaar dat in spreekwoorden en gezegden schuilt, is dat zij serieus worden genomen door deskundigen. Dat geldt helaas voor rechters, mensen die zowel een juridische als een psychologische studie achter de rug zouden moeten hebben, en voor politici die van nog meer markten thuis moeten zijn.