Patiëntenrechten in België

In de relatie tussen beroepsbeoefenaar en patiënt is de patiënt doorgaans de zwakste partij. Het overheidsbeleid erkent dit door het principe van gelijkheid te waarborgen, zodat de meest kwetsbaren beschermd worden. Sinds 2002 zijn alle rechten van patiënten in de gezondheidszorg verzameld en geformuleerd in begrijpelijke taal als patiëntenrechten. Patiënten worden nu gezien als actieve partners in de gezondheidszorg. Tegenwoordig kennen steeds meer patiënten hun rechten, soms beter dan zorgverleners, hoewel een aanzienlijk aantal patiënten nog steeds niet volledig op de hoogte is van deze rechten.

• Recht op kwaliteitsvolle dienstverlening
• Geen discriminatie
• Therapeutische exceptie
• Recht op vrije keuze van beroepsbeoefenaar
• Recht op informatie
• Welke informatie?
• Weigering van informatie
• Familieleden
• Recht op toestemming
• Volledig geïnformeerd zijn
• Steeds toestemming vragen
• Toestemming uitleiden uit gedrag
• Grenzen behandeling
• Niet-behandelingsbeslissing
• Noodsituaties
• Rechten in verband met het patiëntendossier
• Inhoud medisch dossier
• Enkel voor patiënt
• Inzage door anderen
• Recht op bescherming van privacy
• Blijft privé
• Grenzen
• Recht op pijnbestrijding
• Klachtrecht
• Patiëntenrechten in België: Een breder perspectief
• Recht op gelijke behandeling en non-discriminatie
• Gelijke toegang tot zorg voor iedereen
• Maatregelen tegen discriminatie in de zorg
• Rechten met betrekking tot het medische dossier
• Inhoud en toegang van het medisch dossier
• Toegang door derden
• Het recht op correctie van medische gegevens
• Het recht op pijnbestrijding en palliatieve zorg
• Wat omvat het recht op pijnbestrijding?
• Palliatieve zorg: een holistische benadering
• Rechten in noodgevallen en therapieën zonder toestemming
• Rechthebbend handelen in noodgevallen
• Wanneer is therapeutische exceptie van toepassing?
• Rechten van patiënten met betrekking tot hun familieleden
• Familieleden en privacy
• Patiënt en familie: een gezamenlijke benadering
• Rechthebbend handelen bij weigering van behandeling
• Weigering van behandeling: de patiënt beslist
• De rol van de zorgverlener bij weigering van behandeling

Recht op kwaliteitsvolle dienstverlening

Geen discriminatie

Zorgverleners dienen alle patiënten gelijk te behandelen, zonder enige vorm van discriminatie. Ze moeten respectvol omgaan met morele, culturele, religieuze en filosofische waarden, sociale klasse, handicap, seksuele geaardheid en andere persoonlijke kenmerken van patiënten. Bovendien moeten patiënten worden gerespecteerd in hun autonomie. Dit houdt in dat patiënten betrokken moeten worden bij het beslissingsproces met betrekking tot hun eigen zorg.

Therapeutische exceptie

Een zorgverlener kan in sommige gevallen een beroep doen op therapeutische exceptie. Dit betekent dat zorgverleners niet verplicht kunnen worden om handelingen uit te voeren die in strijd zijn met hun geweten, zoals euthanasie, zelfs als deze wettelijk geregeld is en als recht van de patiënt geldt. Zorgverleners hoeven ook geen onredelijke eisen van patiënten te voldoen die buiten de normale grenzen vallen. Als een zorgverlener bepaalde grenzen heeft, moet dit duidelijk worden vastgelegd in het medisch dossier.

Recht op vrije keuze van beroepsbeoefenaar

Het recht op vrije keuze van een zorgverlener draagt bij aan een duurzame zorgrelatie. Patiënten mogen hun zorgverlener kiezen, zolang dit mogelijk is. Ze kunnen zorg weigeren, behalve in noodsituaties of als dringende zorg vereist is. Als een patiënt hulp weigert, blijft de arts verantwoordelijk en moet hij zoeken naar alternatieve oplossingen. Als er slechts één zorgverlener beschikbaar is in een bepaalde discipline, is er geen keuzevrijheid voor de patiënt. In dat geval moet de arts de patiënt hierover informeren. Bij een weigering moet de zorgverlener het probleem onderzoeken en het vertrouwen herstellen. Patiënten hebben altijd het recht om hun keuze te herzien, indien mogelijk.

Recht op informatie

Welke informatie?

Patiënten worden steeds mondiger en stellen vaker vragen over hun behandeling en gezondheid. Elke zorgverlener moet proactief informatie geven over hun vakgebied, de gezondheidsstatus van de patiënt en de verwachte voortgang, zelfs als de prognose ongunstig is. Hoe complexer de situatie, des te meer informatie is vereist. Patiënten hebben ook recht op informatie over de financiële implicaties van onderzoeken of behandelingen. Deze informatie moet in begrijpelijke taal worden verstrekt. Hoewel mondelinge informatie doorgaans voldoende is, moet schriftelijke informatie worden verstrekt op verzoek van de patiënt.

Het recht op informatie wordt vaak geschonden in grote organisaties, waar informatie verloren kan gaan.

Weigering van informatie

Door een patiënt
Patiënten zijn niet altijd rationeel en kunnen ongerust of angstig zijn, waardoor ze mogelijk slechts een deel van de informatie opnemen. Ze kunnen ook selectief zijn in hun communicatie of sommige symptomen verbergen uit schaamte.

Door een zorgverlener
Zorgverleners kunnen soms informatie achterhouden als ze geloven dat deze informatie meer schade zou veroorzaken dan de voordelen. Bijvoorbeeld, als een patiënt met hartproblemen op de hoogte wordt gebracht van een ernstig ongeval van een familielid, kan de arts besluiten om deze informatie tijdelijk achter te houden totdat de patiënt stabieler is. Deze beslissing moet worden vastgelegd in het medisch dossier en de informatie moet later alsnog worden verstrekt aan de patiënt.

Familieleden

Bij het verstrekken van informatie aan familieleden moet de zorgverlener uiterst voorzichtig zijn om de privacy van de patiënt niet te schenden. Telefonische verzoeken moeten met voorzichtigheid worden behandeld om te voorkomen dat informatie onterecht wordt gedeeld met derden, zoals werkgevers, verzekeringsmaatschappijen of advocaten. De meeste mensen zullen begrip tonen voor een duidelijke en gemotiveerde uitleg van de zorgverlener.

Recht op toestemming

Volledig geïnformeerd zijn

Voor een geldige toestemming moet een patiënt volledig geïnformeerd zijn over de gevolgen van een behandeling of ingreep. Dit omvat de mogelijke impact op zijn leven en gezondheid. Zorgverleners moeten tijdig en duidelijk mondelinge informatie verstrekken, zodat de patiënt een weloverwogen beslissing kan maken. Als een patiënt geen toestemming verleent, moet de zorgverlener de redenen achter deze weigering onderzoeken om de situatie beter te begrijpen.

Steeds toestemming vragen

Een zorgverlener moet altijd voorafgaande toestemming vragen voor elke medische handeling, ongeacht of dit schriftelijk of mondeling is. Het is essentieel dat toestemming wordt verkregen voordat een zorgverlener fysieke handelingen uitvoert, omdat patiënten recht hebben op fysieke integriteit. In ziekenhuizen kan het ingewikkeld zijn om dit recht te waarborgen, gezien de vele zorgverleners die betrokken zijn bij de behandeling van een patiënt. Het recht op fysieke integriteit is niet specifiek in de wetgeving opgenomen, maar vormt de basis voor wetten die betrekking hebben op eerbaarheid en verkrachting.

Toestemming uitleiden uit gedrag

Soms interpreteert een zorgverlener gedrag als impliciete toestemming, zoals het opstroken van een mouw. Het is echter een valkuil om te denken dat stilzwijgen gelijkstaat aan toestemming. Een patiënt die niet spreekt, heeft nog steeds het recht om expliciete toestemming te geven.

Grenzen behandeling

Zorgverleners moeten de grenzen van behandelingen respecteren. Bij terminale patiënten kunnen artsen geneigd zijn om verdere behandelingen aan te bieden, terwijl de patiënt mogelijk kiest voor kwaliteit van leven boven verdere medische ingrepen. Deze keuze moet worden gerespecteerd en in het medisch dossier worden genoteerd. Hoewel er discussie kan ontstaan, is de keuze van de patiënt in de meeste gevallen leidend.

Niet-behandelingsbeslissing

Een niet-behandelingsbeslissing, vaak vastgelegd in een negatieve wilsverklaring, is een verklaring van een patiënt om geen behandeling te ondergaan. Dit is vooral relevant voor terminale patiënten of ouderen die naar een verzorgingstehuis gaan. De zorgverlener moet een dergelijke verklaring respecteren als deze schriftelijk is vastgelegd en de patiënt wilsbekwaam was ten tijde van het opstellen.

Noodsituaties

In noodsituaties moeten artsen handelen zonder voorafgaande toestemming. Na de ingreep moet de arts de patiënt informeren over de verrichte handelingen en rekening houden met eventuele negatieve wilsverklaringen.

Rechten in verband met het patiëntendossier

Inhoud medisch dossier

Elke patiënt heeft recht op inzage in en een kopie van zijn medisch dossier, die binnen vijftien dagen op verzoek moet worden verstrekt. Verpleegkundige dossiers moeten twintig jaar worden bewaard, terwijl andere dossiers vijftien jaar bewaard moeten blijven. Patiënten kunnen verzoeken om specifieke informatie toe te voegen aan hun dossier, zoals levenswensen of wilsverklaringen. Zorgverleners moeten nauwkeurig en objectief noteren in het dossier, zonder emotionele of subjectieve taalgebruik.

Enkel voor patiënt

Zorgverleners moeten alle documenten direct naar de patiënt sturen als er druk wordt uitgeoefend door derden, zoals werkgevers, verzekeringsmaatschappijen of advocaten. De patiënt bepaalt zelf aan wie hij welke documenten verstrekt.

Inzage door anderen

Na het overlijden van een patiënt kan inzage in het dossier worden verleend aan geautoriseerde personen, met begeleiding van een zorgverlener. Bij vermoedens van medische fouten of tekortkomingen in de zorg, kunnen externe experts het dossier onderzoeken. De kwaliteit van het dossier reflecteert vaak de kwaliteit van de zorgverlening.

Recht op bescherming van privacy

Blijft privé

Het privéleven van de patiënt moet te allen tijde worden beschermd. Informatie over de patiënt mag niet zonder toestemming worden gedeeld met familieleden of derden. Zorgverleners mogen alleen informatie delen met betrokken zorgverleners die direct betrokken zijn bij de patiënt. In situaties waar de privacy mogelijk in gevaar komt, zoals in een ziekenhuisruimte met meerdere bedden, moeten zorgverleners extra voorzichtig zijn.

Grenzen

Soms moet informatie worden vrijgegeven in het kader van gerechtelijke onderzoeken, zoals bij gevallen van familiaal geweld, kindermishandeling of oudermishandeling, waarbij een meldingsplicht geldt. Dit kan het recht op privacy beperken, maar moet goed gemotiveerd zijn.

Recht op pijnbestrijding

Iedere patiënt heeft recht op pijnbestrijding. Zorgverleners moeten altijd alert zijn op pijnklachten en deze effectief proberen te voorkomen, behandelen en verzachten.

Klachtrecht

Elk ziekenhuis moet beschikken over een ombudsman en een klachtrechtssysteem. Patiënten die menen dat hun rechten zijn geschonden, kunnen terecht bij de ombudsdienst. De ombudsman fungeert als bemiddelaar en zoekt samen met de patiënt en de zorgverlener naar een oplossing. Hij kan ook de betrokken partijen samenbrengen voor verdere besprekingen.

Patiëntenrechten in België: Een breder perspectief

In België worden patiëntenrechten steeds meer erkend als fundamentele principes binnen de gezondheidszorg. De overheid heeft een kader gecreëerd waarin patiënten actief kunnen deelnemen aan hun zorgproces en hun eigen belangen kunnen beschermen. Dit is een belangrijke stap in het verbeteren van de relatie tussen zorgverleners en patiënten. In dit kader is het essentieel om te begrijpen welke rechten patiënten hebben naast de klassieke aspecten zoals informatie en toestemming.

Recht op gelijke behandeling en non-discriminatie

Een belangrijk principe in de Belgische gezondheidszorg is het recht op gelijke behandeling voor alle patiënten, ongeacht hun achtergrond, geslacht, etniciteit, leeftijd of sociale status. Dit zorgt ervoor dat elke patiënt, ongeacht zijn of haar situatie, toegang heeft tot dezelfde zorgkwaliteit en behandelingsmogelijkheden.

Gelijke toegang tot zorg voor iedereen

De Belgische wetgeving garandeert dat geen enkele patiënt mag worden gediscrimineerd op basis van persoonlijke kenmerken. Dit betekent dat zorgverleners verplicht zijn om zorg te leveren op basis van medische behoeften, niet op basis van vooroordelen of discriminatie. Het recht op gelijke behandeling stelt een solide basis voor een zorgomgeving waar iedere patiënt eerlijk wordt behandeld en niet wordt uitgesloten van noodzakelijke zorg.

Maatregelen tegen discriminatie in de zorg

Om discriminatie te voorkomen, zijn er in België verschillende wet- en regelgevingen die zorgen voor gelijkheid in de zorgverlening. Dit geldt zowel voor de toegang tot zorg als voor de manier waarop zorg wordt geleverd. Zorginstellingen hebben bijvoorbeeld beleid en procedures opgesteld om discriminatie te voorkomen, en patiënten kunnen hun rechten verdedigen als ze zich gediscrimineerd voelen.

Rechten met betrekking tot het medische dossier

Het recht op toegang tot het patiëntendossier is een van de hoekstenen van de patiëntenrechten. Dit recht stelt patiënten in staat om hun medische gegevens in te zien en ervoor te zorgen dat de informatie die wordt gedeeld met zorgverleners correct en volledig is.

Inhoud en toegang van het medisch dossier

Het medisch dossier bevat alle gegevens die een zorgverlener verzamelt over de gezondheidstoestand en behandeling van een patiënt. Dit kan onder andere gegevens zijn over medische geschiedenis, diagnostische onderzoeken, behandelingsschema’s en medicatie. Patiënten hebben het recht om deze gegevens in te zien en te controleren. Het dossier moet in overeenstemming zijn met de geldende wetgeving over privacy en moet nauwkeurig en up-to-date worden gehouden.

Toegang door derden

In principe heeft alleen de patiënt zelf recht op toegang tot zijn of haar medisch dossier. Echter, in bepaalde gevallen kunnen derden zoals familieleden of andere zorgverleners toegang krijgen, maar alleen met expliciete toestemming van de patiënt. Er zijn strikte regels omtrent wie het dossier mag inzien en hoe de privacy van de patiënt wordt gewaarborgd.

Het recht op correctie van medische gegevens

Patiënten hebben ook het recht om onjuiste of verouderde informatie in hun medisch dossier te laten corrigeren. Dit waarborgt dat de medische geschiedenis van de patiënt altijd accuraat is, wat essentieel is voor de kwaliteit van de zorg en behandelingen.

Het recht op pijnbestrijding en palliatieve zorg

Patiënten hebben recht op adequate pijnbestrijding, ongeacht de aard van hun ziekte of aandoening. Dit recht is vooral belangrijk voor patiënten die lijden aan chronische of ernstige pijn, zoals bij terminale ziekten.

Wat omvat het recht op pijnbestrijding?

Pijnbestrijding is een essentieel onderdeel van de zorg die patiënten ontvangen. Zorgverleners moeten ervoor zorgen dat patiënten adequaat worden behandeld voor pijn, of dit nu acuut of chronisch is. Dit omvat medicatie, maar ook andere vormen van pijnverlichting, zoals fysiotherapie, psychologische ondersteuning of alternatieve behandelingen.

Palliatieve zorg: een holistische benadering

Patiënten die lijden aan ongeneeslijke ziekten hebben recht op palliatieve zorg, die gericht is op het verbeteren van de levenskwaliteit door pijn en symptomen te verlichten. Deze zorg richt zich niet alleen op fysieke pijn, maar ook op emotionele, psychologische en sociale aspecten van het lijden. Dit recht is van bijzonder belang voor patiënten in de laatste levensfase.

Rechten in noodgevallen en therapieën zonder toestemming

In sommige situaties, zoals in noodgevallen, kan een zorgverlener behandelingen starten zonder de expliciete toestemming van de patiënt. Deze uitzonderingen worden beschreven als 'therapeutische exceptie'.

Rechthebbend handelen in noodgevallen

In geval van levensbedreigende situaties, zoals een ernstige verwonding of plotselinge medische aandoening, kunnen zorgverleners genoodzaakt zijn onmiddellijk in te grijpen, zelfs zonder toestemming van de patiënt. Dit is een uitzonderlijke situatie waarbij het belang van het redden van het leven of het voorkomen van ernstig letsel zwaarder weegt dan het recht van de patiënt om toestemming te geven.

Wanneer is therapeutische exceptie van toepassing?

De therapeutische exceptie is van toepassing in noodgevallen waarin het niet mogelijk is om eerst toestemming te vragen, bijvoorbeeld wanneer een patiënt bewusteloos is of onbereikbaar. Zorgverleners moeten in deze gevallen handelen naar hun beste kennis en oordeel, met het doel de gezondheid en het welzijn van de patiënt te waarborgen.

Rechten van patiënten met betrekking tot hun familieleden

Patiënten hebben het recht om zelf te beslissen of ze hun familieleden betrekken bij hun zorgproces. Dit omvat het recht om te bepalen wie informatie over hun medische toestand mag ontvangen.

Familieleden en privacy

Hoewel familieleden vaak een belangrijke rol spelen in de zorg van patiënten, moeten zorgverleners ervoor zorgen dat de privacy van de patiënt gewaarborgd blijft. Patiënten kunnen toestemming geven voor het delen van medische informatie met familieleden, maar dit is nooit verplicht.

Patiënt en familie: een gezamenlijke benadering

Wanneer een patiënt ervoor kiest om familieleden bij hun zorg te betrekken, kunnen zorgverleners hen ondersteunen door duidelijke communicatie en het bieden van informatie. Dit helpt niet alleen de patiënt, maar zorgt er ook voor dat familieleden goed geïnformeerd zijn over de situatie en de beste manier van zorg.

Rechthebbend handelen bij weigering van behandeling

Patiënten hebben het recht om behandelingen te weigeren, zelfs als dit ten koste kan gaan van hun gezondheid. Dit is een belangrijk aspect van het recht op autonomie in de zorg.

Weigering van behandeling: de patiënt beslist

Patiënten hebben het recht om zelf te beslissen over hun behandeling. Dit betekent dat zij een behandeling kunnen weigeren, zelfs als het advies van de arts anders luidt. Het recht om behandelingen te weigeren wordt gezien als een essentieel onderdeel van het patiëntenrecht en respect voor de autonomie van de patiënt.

De rol van de zorgverlener bij weigering van behandeling

Wanneer een patiënt een behandeling weigert, is het de taak van de zorgverlener om ervoor te zorgen dat de patiënt goed geïnformeerd is over de gevolgen van deze beslissing. Zorgverleners moeten open en eerlijke gesprekken voeren over de gevolgen van het weigeren van behandeling, maar uiteindelijk blijft de keuze bij de patiënt.