Dwangmatig gedrag en gangbare wijzen van aanpak

Dwangmatig gedrag kan worden onderscheiden in dwangmatige gedachten en dwangmatig handelen. Deze twee kunnen samen maar ook afzonderlijk voorkomen. Mensen die hieraan lijden kunnen ernstig beperkt worden in hun functioneren. Verschillende wijzen van aanpak zijn voorhanden. Succesvol blijkt de gecombineerde aanpak medicatie en exposure. Bij exposure wordt men direct of indirect geconfronteerd met de vervelende dwangmatige situatie.

Wat is dwangmatig?

Dwangmatig wordt omschreven als een innerlijke drang. Dit kan leiden tot

• dwangmatige gedachten en/of
• dwangmatig handelen

Dwanggedachten en dwanghandelingen komen vaak samen voor.

Wat zijn dwanggedachten?

Dwanggedachten kunnen worden omschreven als: hardnekkig terugkerende en aanhoudende gedachten, impulsen of beelden die als indringend en ongewenst worden ervaren en die angst of lijden kunnen veroorzaken.¹ Deze gedachten ervaart men als onplezierig, men zou ze graag kwijt willen, maar het lukt niet.

Voorbeeld: Steeds denken aan een bepaald woord of getal. Als je dit niet doet dat ben je bang dat er iets ergs met jezelf of met een dierbare gebeurt.

Wat zijn dwanghandelingen?

Dwanghandelingen zijn hardnekkig terugkerende en aanhoudende handelingen. Deze handelingen dringen zich op, ze kunnen niet of moeilijk gestopt worden.

Voorbeelden: steeds handen wassen, bidden, getallen opzeggen, voorwerpen op een bepaalde wijze plaatsen, op de stoep steeds een tegel overslaan

Functioneren wordt moeilijker

Dwanggedachten en dwanghandelingen beperken het functioneren. Dwanggedachten en dwanghandelingen zijn tijdrovend en doen lijden. Vooral als het sociale en/of beroepsmatige functioneren ernstig wordt beperkt. Ook op andere terreinen zoals in het huishouden (schoonmaakwoede), bezig zijn met het eigen uiterlijk, leefbaarheid in huis (verzamelwoede) kan het leven problematisch maken.

Dwanggedachten hoeven niet aan dwanghandelingen vooraf te gaan

Dwanggedachten hoeven niet altijd vooraf te gaan aan dwanghandelingen.² Het kan zelfs zo zijn dat dwanghandelingen eerst worden uitgevoerd en dat daarna een verklaring wordt gezocht. Als iemand bijvoorbeeld constant de handen wast dan kan dit achteraf worden verklaard door te zeggen dat zo een ziekte wordt voorkomen. Omdat het met de dwanghandeling begint zou ook hier de therapie moeten beginnen.

Andere woorden voor dwangmatige gedachten en handelingen

In de literatuur worden dwanggedachten obsessief en dwangmatig handelen compulsief genoemd. Waar het zowel dwangmatige gedachten als handelingen betreft wordt gesproken van obsessief compulsief gedrag.

Gangbare aanpakwijzen

In de literatuur worden verschillende mogelijkheden om dwangmatig gedrag onder controle te krijgen genoemd.

Medische middelen

Bij dwangmatig gedrag blijkt de activiteit van het hersenstofje serotonine te laag te zijn. Medische middelen proberen dit stofje in de hersenen te activeren. Deze middelen worden samengevat onder de term 'SSRI remmers'. Voorbeelden zijn: citalopram, escitalopram, fluoxetine, fluvoxamine, paroxetine, sertraline.³ Ook kan er teveel van een ander hersenstofje, dopamine, aanwezig te zijn. Om dat te verminderen worden middelen als pimozide, haloperidol en clozapine aangeraden. Het voorschrijven van deze middelen dient door medici te gebeuren. Wel moet men waakzaam zijn voor bijwerkingen.

Natuurlijke middelen

Wat precies de invloed van natuurlijke middelen is op dwangmatig gedrag is nog niet duidelijk (2018). Serotineverhogende middelen zijn: de vitamines B3, B6 en het mineraal magnesium. Geschikte voeding met voldoende vitamine B en magnesium komen voor in zonnebloempitten, melk, bananen, walnoten. Koolhydraten zijn hierbij ook belangrijk. Deze zitten in onder andere bruin brood, aardappelen en fruit. Wenselijk is om middelen die dopamineverhogend werken zoals visolie en groene thee te verminderen.

Confrontatie met dwangmatige situaties

Hier zijn verschillende manieren van aanpak mogelijk. Kenmerkend hierbij is de confrontatie met situaties die vervelend zijn. Dit wordt exposure genoemd.

De directe weg (flooding) waarbij je jezelf blootstelt aan de situatie die dwangmatig gedrag oproept. Je doet in dit in de werkelijke situatie. Er kan ook geoefend worden met 3D situaties op de computer. Ondanks dat de situatie erg vervelend is en dwanghandelingen oproept wordt de situatie niet uit de weg gegaan.

Voorbeeld: als je niet naar een toilet in een winkelcentrum durft omdat je denkt daarbij ziekten op te lopen dan kun je jezelf dwingen om wel het toilet in te gaan. Het aanraken van de deurknop, de kraan moeten dan ook worden gedaan.

De geleidelijke weg (gradueel) waarbij gebruik wordt gemaakt van een angstladder. Het voorbeeld van hierboven bij smetvrees in een winkelcentrum zou dan als volgt, van gering (onderaan) naar heftig (bovenaan) behandeld, worden:

Heftig

• gebruik maken van een toilet in een winkelcentrum
• de handen gebruiken om een deur in toilet te openen
• aanraken van kranen in een openbaar toilet
• aanraken van de deur van een openbaar toilet
• telefoon gebruiken in het winkelcentrum
• handen gebruiken om deuren te openen in een winkelcentrum
• op een bank zitten in een winkelcentrum en deze aanraken met de handen
• aanraken van de balie of railing van de trap in een winkelcentrum
• aanraken van voorwerpen in een winkel
• op een bank zitten in een winkelcentrum
• rondwandelen in een winkelcentrum

Gering

De angstladder kan al dan niet samen met een deskundige worden opgesteld. Iedere tree wordt ingeoefend waarbij dwangmatige gedachten of handelingen moeten worden vermeden. Lukt het bij een bepaalde tree, dan wordt de volgende tree ingeoefend.

Betreft het situaties waarbij genot of een kriebel een rol speelt dan kan gebruik worden gemaakt van cue exposure.⁴ Cue exposure betekent blootstelling aan gedragsuitlokkende cues zoals mensen, plaatsen en voorwerpen. Men leert de mensen om het grijpen naar bv drank of snacks achterwege te laten in de omgeving met cues.

Ondersteunende technieken

Ademhalings- en spierontspanningstechnieken.⁵ Yoga-oefeningen, mediteren kunnen een bijdrage leveren. Er zijn geen bewijzen dat de technieken op zich dwangmatig gedrag verminderen. Het uitwisselen van ervaringen in zelfhulpgroepen kan er toe bijdragen dragen dat ervaringen en wijzen van aanpak, die al dan niet helpen, worden uitgewisseld.

Hersenstimulatie
Mensen met ernstige resistente vormen van dwangmatig gedrag kunnen worden geholpen door hersenstimulatie. Er worden operatief twee elektronendraadjes in de hersenen gebracht die worden bediend door een soort pacemaker. Kleine stroomstootjes prikkelen hersengebieden die een rol spelen bij dwangmatig gedrag. ^6,7 Deze aanpak wordt op kleine schaal toegepast. Bij 60 tot 70 procent van de mensen die de ingreep hebben ondergaan is er sprake van een gunstig resultaat: de dwangactiviteit is bij hen afgenomen. Problemen die zich kunnen voordoen is dat het kan leiden tot geheugenstoornissen, concentratieverlies en stemmingsschommelingen.⁸

Succesvolle aanpak

De combinatie van medicatie en exposure in reële situaties blijkt de beste resultaten bij behandeling van dwangmatig gedrag te hebben.⁹ Bij ongeveer 50% van mensen met dwangmatig gedrag verdwijnen de kenmerken met behandeling na enige jaren.¹⁰ Bij ongeveer 25% verbetert het wel, maar onvoldoende om van verdwijning te kunnen spreken. Bij deze groep blijven symptomen aanwezig.