Psychologie: ambivalentie en motivatie bij een verslaving

Ieder mens heeft wel eens last van twee gevoelens die tegen elkaar ingaan. Helemaal zeker van iets of iemand ben je bijna nooit. Het verschijnsel ambivalentie is een begrip uit de psychologie waar men in de hulpverlening vaak mee te maken krijgt. Mensen met een hulpvraag twijfelen vaak nog over hun keuzes. In principe komen we op alle aspecten van het leven wel ambivalentie tegen. Angst kan hierbij vaak een obstakel zijn om te twijfelen bij een keuze. Het gaat dan vooral ook om 'loslaten'. Sommige mensen zijn nu eenmaal zo 'geprogrammeerd' dat verandering of het maken van een keuze een angstig gevoel veroorzaakt. Goede motiverende gespreksvoering kan helpen om mensen uit de ambivalentie te leiden. Hiervoor zijn verschillende trainingen beschikbaar.

Ambivalentie en de functie van een verslaving

In de verslavingszorg staat het begrip 'ambivalentie' vaak op de voorgrond. Iemand kan zeggen: ‘ik wil stoppen maar ik kan het niet’. Mensen met een verslaving kennen vaak de gevolgen wel maar, voelen zich toch om een of andere reden aangetrokken tot de verslavende gewoonte. Ze willen veranderen maar ze willen het ook weer niet. Alleen bij de gedachte al om te moeten stoppen slaat de angst om het hart. Het gebruik van een verslavend middel of gedrag heeft een functie gekregen in iemands leven. Men gebruikt of doet iets om niet aan datgene te hoeven denken of te werken. Het gebruik van het middel geeft doorgaans direct effect en een goed gevoel. Het werken aan een probleem geeft stress en dat is precies wat men voor zich uitschuift. Dit is een belangrijk gegeven bij het aanpakken van de ambivalentie.

Beloningssysteem bij verslaving

Het gebruik van een verdovend middel of een vlucht in meer gaan werken is gedrag dat direct effect heeft op het beloningssysteem in de hersenen. Stress de baas worden vraagt een aanpak die vaak lange periode nodig heeft en veel denkwerk. Dit geeft weer meer stress en behoefte aan directe ontspanning. Het zoeken van ontspanning in een hobby of een sport is niet altijd afdoende. Mensen die te kampen hebben met een verslaving zijn vaak ook niet de personen die te activeren en te motiveren zijn om in beweging te komen. Het verdovende middel geeft ontspanning en de problemen worden als minder zwaar ervaren. Er worden allerlei verschillende scenario's bedacht maar die komen vaak niet tot uitvoer. Het bewust worden van de ambivalentie vraagt tijd en tactiek.

Normaal psychologisch aspect

Ambivalentie is eigenlijk een normaal psychologisch verschijnsel in ons dagelijks leven. Het is een natuurlijke fase in een veranderingsproces. Als mensen echter vaster komen te zitten in ambivalentie kunnen de problemen steeds moeilijker worden opgelost. Mensen hebben hulp nodig om uit de ambivalentie te komen.

Korte interventie bij ambivalentie

De reden waarom korte interventies kunnen helpen is het feit dat mensen losgemaakt kunnen worden uit hun ambivalentie. Het stelt de ander in staat om een besluit te nemen en dingen te veranderen.

Motivatie is training

Gebrek aan motivatie is meestal niet de juiste term. Hulpvragers ontbreekt het vaak niet aan motivatie maar het is meer een zaak van onopgeloste ambivalentie. Dit is vaak waar hulpverleners tegen aanlopen, is in wezen onopgeloste ambivalentie. Het bespreekbaar maken van de ambivalentie laat de ander zien dat hij of zij vastzit in bijvoorbeeld een verslaving. Dit is een proces wat meestal heel langzaam gaat en veranderingen zullen niet altijd blijvend zijn. Het is een terugkerend proces.

Conflict en ambivalentie

Er zijn drie manieren waarop conflicten kunnen ontstaan:

• Conflict tussen aantrekking en aantrekking: kiezen tussen twee zaken die allebei even aantrekkelijk zijn. Voorbeeld: je moet kiezen tussen twee goede banen of een kind kan in de snoepwinkel geen keus maken.
• Conflict tussen vermijding en vermijding: kiezen tussen twee slechte of kwade zaken die negatieve gevolgen hebben.
• Conflict tussen aantrekking en vermijding: de persoon wordt zowel aangetrokken als afgestoten. De term ‘fatal attraction’ moet hierbij genoemd worden. Bijvoorbeeld: ik kan er niet mee leven, en ik kan niet zonder. Het zogenaamde jojo-effect.
• Dubbelconflict: zodra betrokkene bij optie A komt worden de nadelen van A zichtbaar en worden de voordelen van B aantrekkelijker. Andersom gaat het net zo.

Beslissingsbalans

We kunnen de ambivalentie illustreren met een weegschaal. Er liggen twee soorten gewichten op elke kant van de weegschaal: een gewicht van de kosten en een gewicht van de baten. Zoals je in het voorbeeld ziet wegen de kosten van het doorgaan met drinken het zwaarst.

Niet eenvoudig

Het is natuurlijk niet altijd op de manier van de weegschaal voor te stellen. Mensen denken er zelf ook niet altijd zo over. Mensen worden er niet altijd op attent gemaakt zoals een accountant dat doet. De aspecten die genoemd zijn in de balans kunnen van invloed en waarde veranderen.

Sociale context

Om de motivatie en ambivalentiebalans van iemand te begrijpen is kennis van de omgeving en cultuur van wezenlijk belang. In de westers samenleving gaat men anders om met alcohol dan in bijvoorbeeld in het midden oosten. In een christelijke context kent men andere waarden en normen dan in een niet christelijke context.

Paradoxale reacties

Ambivalente personen vertonen vaak geen logische reacties. Een voorbeeld uit een lied dat populair was onder Australische dwangarbeiders in een 19e eeuwse Britse strafkolonie:

Kerf je naam maar in mijn ruggengraat
Span mijn huid over een trom,
Keten me vast op Pinchgut Island
Vanaf vandaag tot het Koninkrijk kome!
Ik zal je Norfolkse meelballetjes wel eten
Als een sappige Spaanse pruim,
Ik zal zelfs de horlepiep van Newgate wel dansen,
Als je me maar rum geeft!

Eerste stap voor verandering

Het ontdekken en begrijpen van iemands motivatie is de belangrijkste eerste stap die genomen moet worden. Met het oog op verandering is het ook belangrijk om te begrijpen waar de ander verwacht terecht te komen. Wat zou er gebeuren als hij of zij op dezelfde voet door blijft gaan of een nieuwe weg inslaat? Deze verwachtingen kunnen het gedrag en motivatie sterk beïnvloeden. Als iemand wil stoppen met drinken met de gedachte dat het zo lekker is dan gaat het een moeilijke weg worden. Gokkers zijn niet bereid om te stoppen omdat ze weten dat het gokken de grootste bron van opwinding is. Zonder dat is het leven maar saai.

Context voor verandering creëren door trainen

Het is beter om te onderzoeken naar wat iemand wel wil. Dit is nodig om een context voor verandering te creëren. In veel gevallen zal een voorgeschreven methode niet door de betrokkenen worden geaccepteerd. In dat geval is het goed om verschillende alternatieven aan te bieden waaruit hij of zij zelf kan kiezen die men acceptabel vindt om mee te beginnen.

Voorbeeld

Als je iemand voorstelt om te stoppen met alle verslavingen, bijvoorbeeld alcoholgebruik en met gokken, heb je kans dat je een blokkade opwerpt voor de positieve veranderingen. Vervolgens zal hij of zij de paradoxale reactie kunnen aannemen, d.w.z. meer gaan drinken en meer gaan gokken.

Handboek Motiverende gespreksvoering

Het inzichtelijk maken van de ambivalentie is een voortdurend proces bij motiverende gespreksvoering. William R. Miller en Stephen Rollnick hebben er een boek over geschreven. Dit boek is niet weg te denken uit de praktijk van de hulpverlening. Het motiveren van mensen is een proces van bewustwording waarbij veel meer bij komt kijken dan men eigenlijk denkt. In het boek worden handvatten aangereikt die helpen om valkuilen in gesprekken te voorkomen.