Kruiskruid, een gewone grijsaard

Klein kruiskruid of Senecio vulgaris. vrij vertaald wil dat zeggen 'gewone grijsaard'. Gewoon om niet te zeggen vulgair is het plantje wel, groeiend tussen de straatstenen, langs vervallen huizen en braakliggende terreinen, wordt het door weinig mensen gewaardeerd. Mooi is het niet en op de koop toe bevat het ook nog giftige pyrrolizidine-alkaloïden. Dat er giftige planten bestaan wisten we natuurlijk al veel langer en dat giftig ook niet altijd negatief hoeft te zijn lijkt mij ook vanzelfsprekend. Voor de planten zelf is het een manier om zich te verdedigen tegen hongerige insecten. Planten hebben nu eenmaal geen pootjes om op de vlucht te slaan.

Maar ik wou het over het onooglijk en bijna altijd bloeiend klein kruiskruid hebben. Dit tuinonkruidje met zijn gele buisbloempjes en zijn grijs pluisvormende zaadjes bevat pyrrolizidine alcaloïden die de levercellen van zoogdieren kunnen beschadigen. Niet dat het daarom direct dodelijk hoeft te zijn voor mens of dier. Een naïeve kennis van mij heeft het zelfs regelmatig als 'kamille'thee gedronken en voorlopig leeft hij nog.

Over de hele wereld bekeken gebeuren er wel regelmatig vergiftigingen met kruiskruiden vooral bij grote zoogdieren zoals paarden en runderen, vooral als het gedroogd in het hooi voorkomt kunnen de dieren te veel kruiskruid binnen krijgen. In de ernstigste gevallen sterven de dieren door levercirrose. Kleine zoogdieren zoals schapen, geiten en konijnen schijnen er beter tegen te kunnen, mogelijk kunnen zij de alcaloïden in hun pens beter afbreken.

Medicinaal gebruik van klein kruiskruid

Ondanks de gitigheid is het klein kruiskruid ooit wel gebruikt geweest als medicijn. In het Cruydboeck van Dodoens van 1644 wordt het beschreven als 'een seer ghemeyn ende bijna veracht cruydt' toch schrijft hij ' het is vol van deugden ende krachten, in sonderheyt om kwetsuren en wonden te genezen. ....hedendaags bijster veel geprezen om de vuile, etterende zweren, lopende gaten en de verouderde wonden te genezen'. En zelfs als kompres adviseert hij 'de bladeren en de bloemen ' gelegd op de hete gezwellen van het fondament en de schamelijke leden'. Dus toch voornamelijk uitwendig in gebruik. Al schrijft hij ook dat 'het wel als salaet wordt gegeten'.

Culpeper over kruiskruid

'This herb is Venus's mistress piece and is as gallant and universal a medicine for all diseases coming of heat, in what part of the body so ever they be, as the sun shines upon: it is very safe and friendly to the body of man, yet causes vomiting if the stomach be afflicted, if not, purging. It doth it with more gentleness than can be expected: it is moist and something cold withal, thereby causing expulsion and repressing the heat caused by the motion of the internal parts in purges and vomits. The herb preserved in a syrup, in a distilled water, or in an ointment, is a remedy in all hot diseases, and will do it: first, safely; secondly, speedily.'

Dioscorides over kruiskruid

Voor Dioscorides lijkt het wel een veelzijdig geneeskruid geweest te zijn. Zowel voor maag en lever en tegen epilepsie, nierstenen en koliek, zou het volgens hem goed zijn. 'The decoction of the herb, saith Dioscorides, made with wine and drunk helpeth the pains in the stomach proceeding from choler (bile). The juice thereof taken in drink, or the decoction of it in ale gently performeth the same. It is good against the jaundice and falling sickness (epilepsy), and taken in wine expelleth the gravel from the reins and kindeys. It also helpeth the sciatica, colic, and pains of the belly. The people in Lincolnshire use this externally against pains and swelling, and as they affirm with great success. The juice of the herb, or as Dioscorides saith, the leaves and flowers, with some Frankinsense in powder, used in wounds of the body, nerves or sinews, help to heal them. The distilled water of the herb performeth well all the aforesaid cures, but especially for inflammation or watering of the eye, by reason of rheum into them.'
En ook voor jicht werd het geadviseerd 'pound it with lard, lay it to the feet and it will alleviate the disorder.'

Senecio in de apothekersboeken

Zelfs tot in de 20ste eeuw werd het als 'Senecio herba' voor de bereiding van 'tinctura Senecionis' in sommige apotekersboeken vermeld tegen te sterke uterusbloedingen. Ook in de brochure van het herbetum, de medicinale plantentuin in Meise uit 1992, wordt het als baarmoederactiverend omschreven samen met de witte dovenetel. 'Deze verwekken een samentrekking van de uterus en vinden dus toepassing bij te hevige of te lange bloedingen' wordt daar vermeld.

Recent is uit wetenschappelijk onderzoek gebleken dat kruiskruiden een anti-oxydante, anti-diabetische en cytotoxische werking hebben. Dus toch nog positief nieuws over deze grijsaards.

Besluit: Kruiskruid en zijn verwanten zoals jakobskruiskruid zou ik voorlopig zeker niet meer aan raden voor inwendig gebruik. Toch lijkt mij het uitwendig gebruik als ontstekingswerend middel wel interessant. Uitproberen? Proef 'konijnen' gezocht!