Bosbes in soorten

Bosbessen of Vacciniumsoorten komen in een verbazingwekkend groot verspreidingsgebied over de hele wereld voor. Het geslacht omvat zowat 150 soorten, is rijk vertegenwoordigd in tropische en subtropische gebieden, maar dringt ook door tot de poolcirkel. Bij ons in België en Nederland groeien ze vooral op zure, arme heide- en bosgronden.

Naamverklaring

De oorsprong van de naam vaccinium is niet echt bekend, maar wordt 2000 jaar geleden al bij Plinius vermeld. Mogelijk moeten we er 'vacca' in lezen, een 'koe' dus, iets tot de koe behorend, en dat zou dan de koeienteek moeten zijn. De bessen gelijken inderdaad op een met bloed volgezogen koeienteek, en zo zou de Duitse naam voor de bosbes, 'Kuhteke', een toevallige vertaling van de naam zijn die Plinius in de 1ste eeuw van onze tijdrekening er aan gaf. Een plezante maar wel wat ver gezochte verklaring. Mogelijk is het een verbastering van baccinium, afgeleid van bacca, bes.

Rode bosbes

Vaccinium vitis-idaea L., de rode bosbes groeit dicht bij de grond en kruipt met beschubde takjes half onder, half boven de grond. Het is een groenblijvend struikje, met kleine, stompe, leerachtige blaadjes, die op zure, zandige, licht beschaduwde bodem op het gehele Noordelijk Halfrond te vinden is. De witte klokjesbloemen zijn vaak roze getint. De naam 'vitis-idaea' wil zeggen 'wijnstok van de berg Ida', een berg op Kreta, maar op Kreta komt deze soort niet voor; poëtisch is de naam dus wel, maar niets anders dan dat.

Blauwe bosbes

Vaccinium myrtillus L. is de gewone zwart-blauwe bosbes met purperen sap, die in grote hoeveelheden wordt ingezameld en tot jams, sap en ook tot wijn wordt verwerkt. De bosbes onderscheidt zich van andere soorten door scherpkantige twijgjes, die 's winters kaal staan. Hij komt plaatselijk in enorme hoeveelheden voor. In het hooggebergte worden de planten ’s winters beschermd door een dikke sneeuwlaag, maar een vriezend-koude wind kan de twijgjes die boven de sneeuwlaag uitsteken wel doden. Op die manier worden de planten als het ware natuurlijk gesnoeid.

De bosbes heeft medicinaal enige betekenis en werkt gunstig bij allerlei darmstoornissen. Zo zijn de gedroogde bessen een goed middel tegen zomerdiarree. Bijzonder is ook wel het gebruik van bosbesblad als thee bij ouderdomsdiabetes. Het zijn vooral blauwe kleurstoffen, de zogenaamde anthocyanen, die de gezondheidswaarde van de bosbes bepalen: goed voor de darmen en bijzonder goed voor de bloedvaten.

Blue berry en cranberry

Een veel grotere vrucht draagt Vaccinium corymbosum L., de 'blue-berry' van N.O.-Amerika. De struiken kunnen 4 m hoog worden, de bladeren tot 8 cm lang (met een rood nerfpuntje). Het is een handelsproduct van betekenis geworden evenals trouwens Vaccinium macrocarpon AIT. (ook Oxycoccus macrocarpos (AiT.) PURSH), de z.g. 'cranberry', die in moerassen en venen van oostelijk N.-Amerika inheems is en in vele variëteiten (rode bessen, tot 2 cm in doorsnede) zijn weg naar de liefhebbers vindt. Op Terschelling heeft zich een bloeiende cultuur ontwikkeld na de toevallige vestiging van deze soort. Door een schipbreuk spoelden vaten 'cranberry' aan, die door belangstellenden geopend werden. Vogels aten de vruchten en vervoerden de zaden naar vochtige duinpannen waar Vaccinium macrocarpon kans zag zich te vestigen. De wat zure bessen bevatten veel appel- en citroenzuur en laten zich goed tot jam verwerken. Een nauw verwante plant is Vaccinium oxycoccus L., de veenbes.

Bessen tegen blaasontsteking

De meest moderne en de best onderzochte werking van het Cranberrysap is het verhinderen van de aanhechting van bacteriën aan de blaaswand, waardoor de bes bijzonder geschikt is om chronische urineweginfecties te voorkomen. Er zijn nu aanwijzingen dat ook de andere verwante Vacciniumsoorten, zoals rode en blauwe bosbessen dezelfde werking hebben.

Vacciniumsoorten zijn dus gezond voedsel met tezelfdertijd een geneeskrachtige werking.

Enkele wetenschappelijke onderzoeken over Vacciniumsoorten

• Baj A, Bombardelli E, Gabetta B, Martinelli EM. Qualitative and quantitative evaluation of Vaccinium myrtillus anthocyanins by high-resolution gas chromatography and high-performance liquid chromatography. J Chromatography 1983;279:365-372.
• Morazzoni P, Bombardelli E. Vaccinium myrtillus I. Fitoterapia 1996;67:3-29.
• Harvsteen B. Flavonoids, a class of natural products of high pharmacological potency. Biochem Pharmacol 1983;32:1141-1148.
• Gabor M. Pharmacologic effects of flavonoids on blood vessels. Angiologica 1972;9:355-374.
• Bottecchia D, et al. Preliminary reports on the inhibitory effect of Vaccinium myrtillus anthocyanosides on platelet aggregation and clot retraction. Fitoterapia 1987;48:3-8.
• Amella M, Bronner C, Briancon F, et al. Inhibition of mast cell histamine release by flavonoids and bioflavonoids. Planta Medica 1985;51:16-20.
• Bever B, Zahnd G. Plants with oral hypoglycemic action. Quart J Crude Drug Res 1979;17:13996.
• Jayle GE, Aubert L. Action des glucosides d’anthocyanes sur la vision scotopique et mesopique du sujet normal. Therapie 1964:19:171-185.
• Terrasse J, Moinade S. Premiers resultats obtenus avec un nouveau facteur vitamininique P “les anthocyanosides” extraits du Vaccinium myrtillus. Presse Med 1964;72:397-400.