Kigelia, een plant met potentie

Een in Europa onbekende Afrikaanse plant met veel marketingpotentieel is de worstenboom (Kigelia africana, Syn K. pinnata). Kigelia wordt nu algemeen beschouwd als een zeer variabel geslacht van de familie Bignoniaceae (trompetboomfamilie). Hoewel er verschillende soorten zijn gemeld in het verleden, zijn ze ook synoniem voor Bignonia africana, K. abyssinica, K. acutifolia, K. aethiopum, K. africana, K. ellioti, K. elliptica, K. impressa en K. spragueana.

Botanische beschrijving

De volgroeide worstenboom heeft spectaculaire vruchten. Deze kunnen meerdere kilo’s wegen en lijken op grote worsten, vandaar de zeer toepasselijke Nederlandse naam. In het Zuid-Afrikaans is deze bekend als ‘worsboom’, ‘kalabasboom’ en ‘komkommerboom’ en in de plaatselijke talen ook als umfongothi (Zulu), muvevha (Venda) en mvunguti (Chichewa-Malawi). Het is een semi-bladverliezende tot bladverliezende boom die tot 25 meter hoog groeit. Hij kan voorkomen in heel Afrika ten zuiden van de Sahara maar het oorspronkelijke verspreidingsgebied strekt zich uit van Tanzania in het noorden tot KwaZulu-Natal in Zuid-Afrika in het zuiden. Zijn habitat bestaat uit open bossen en vochtige plaatsen, zoals rivieroevers op alluviale bodem, maar hij is algemeen verspreid in de savannegebieden van tropisch Afrika.

De boom bloeit van augustus tot oktober en draagt vruchten van december tot juni. Afhankelijk van het klimaat kan de worstenboom opmerkelijk snel groeien en kan hij volwassen worden in vier tot vijf jaar. Rijpe vruchten kunnen tot 12 kg wegen en kunnen aanzienlijke schade aanrichten als die vallen. Met zijn snelle groei, breed bladerdak, interessante bloemen en fruit is de Kigelia een populaire straatboom in Zuid-Afrika en is hij uitgegroeid tot de schaduwboom in Australië. Hij kan ook met succes gebruikt worden als bonsai, waarbij de dikke stam zorgt voor een aantrekkelijke eigenschap.

Oogst

De Kigelia begint te bloeien vanaf de leeftijd van 6 jaar. Rijpe vruchten zijn het hele jaar door te vinden aan de bomen. Fruit dat op de grond gevallen is, is vaak van slechte kwaliteit want het is snel de prooi van insecten of wordt door dieren aangevreten en dus niet meer geschikt voor menselijke consumptie. Het vers fruit van de bomen wordt gedroogd en kent zo een waaier van toepassingsmogelijkheden. Zaadkieming verbetert na één jaar opslag. Dit kan het gevolg zijn van fysiologische ruststadia of simpelweg omdat de vruchten worden afgeworpen voordat de zaden volledig rijp zijn en deze hun natuurlijke ontwikkeling alleen op de grond verder zetten. De zaden weken in kokend water gedurende één minuut bevordert de kiemkracht. Takken, gesneden uit de boom, kunnen direct worden geplant in de bodem en wortelen gemakkelijk. Kigelia pinnata wordt bestoven door vleermuizen maar ook insecten zijn aangetrokken tot de kleur en geur van de bloemen. De bomen komen normaal voor op vlaktes met een hoog watergehalte (alluviale bodems) die periodiek overstromen waardoor deze vaak ongeschikt zijn voor andere landbouwgewassen. Dit komt de Kigelia-bomen ten goede want oogsten op ondergelopen vlaktes is namelijk moeilijk en zo worden grote verliezen van de hoogste vruchten voorkomen. Deze overstromingen beschermen de bomen tegen beschadiging door herbivoren (bvb. bavianen, olifanten) en dat komt de ontwikkeling ten goede.

Traditionele medicinale toepassingen

Er zijn vele volksgeneeskundige toepassingen van de worstenboom. Voor de behandeling van wonden, abcessen en zweren wordt van de rijpe vrucht een poeder gemaakt. De groene vrucht wordt gebruikt als een kompres bij syfilis en reuma en een kompres gemaakt van de bladeren bij de behandeling van rugpijn. Van de schors en vruchten wordt een aftreksel gemaakt om maagproblemen te behandelen bij kinderen en een aftreksel van de wortels en de bast kan dienen bij longontsteking. In Zimbabwe gorgelt men met een afkooksel van de bast om kiespijn te verlichten. Een behandeling van epilepsie bestaat uit het wassen van het hele hoofd met een aftreksel van de bast. Het fruit wordt gebruikt als een tegengif bij slangenbeten, als extra voedingsbron voor baby’s en ook als zuiveringsmiddel.

Van vrouwenkruid tot peniskruid

In Ghana worden de vruchten en wortels gekookt met weegbreebloemen als "middel voor vrouwen" terwijl in Kaapverdië het fruit op de borsten van jonge meisjes wordt gewreven om hun ontwikkeling te stimuleren. Het fruit wordt ook gebruikt door de Vhavenda mannen van Zuid-Afrika om de penis te vergroten. Dit lokaal gebruik wordt verklaard vanuit de signatuurleer (een theorie die ervan uit gaat dat het gebruik van een plant voor de behandeling van een ziekte wordt aangegeven door zijn kleur en/of het uiterlijk). In dit concrete voorbeeld van de Kigelia: de vorm van de vruchten van K. pinnata lijken op een penis en worden daardoor gezien als een afrodisiacum. In Kenia dient het aftreksel van de schors en het blad als een middel om abortus te bevorderen en de vruchten worden vaak toegevoegd aan bier als afrodisiacum. Als de zaden echter te lang in het brouwsel aanwezig zijn, wordt het bier giftig. De giftige werking zou ook blijken uit een voorval van een vrouw die deze plant gebruikte bij een abortus. Ze overleed 36 uur nadat zij moest braken. Nog andere rapporten melden het gebruik van Kigelia voor criminele vergiftiging.

In vele verschillende landen in gebruik

In West-Afrika worden de bladeren gebruikt voor dysenterie, maag- en nierkwalen, slangenbeten en wonden terwijl de stengels en takjes worden gebruikt om de smaak te herstellen en zweren, wonden, slangenbeten, reuma, dysenterie evenals andere maag- en nierziekten te behandelen. Ook de vruchten worden gebruikt bij zweren, om de smaak te herstellen, tegen constipatie, bij gynaecologische aandoeningen, aambeien, lumbago, dysenterie, als zuiverend middel en als middel om de lactatie te bevorderen. Wortels worden gebruikt voor gynaecologische klachten, constipatie en lintworm. Verschillende bronnen melden het gebruik van ruwe crèmes van het extract van Kigelia-fruit in Zuid-Afrika voor de behandeling van keratose (een voorloper van huidkanker) en kwaadaardige huidkanker.

Kigela in de voeding en andere toepassingen

Terwijl bekend is dat de bavianen de vruchten eten, zou de pulp van onrijpe vruchten giftig zijn voor de mens. Plakjes gebakken rijpe vruchten worden echter wel gebruikt voor het fermenteren en op smaak brengen van traditioneel Afrikaans bier. De zaden van rijpe vruchten kunnen worden geroosterd in warme as en geconsumeerd en zijn naar verluidt energierijk en bevatten grote hoeveelheden fosfor, eiwitten en lipiden. Op zijn beurt is de zaadolie rijk aan oliezuur en essentiële vetzuren en heeft potentieel om een belangrijke voedingsbron te zijn. Daarnaast zijn de bladeren van K. pinnata gekend als een belangrijke voedingsbron, vergelijkbaar met andere groene bladgroenten zoals spinazie. In verschillende delen van Afrika bezuiden de Sahara worden ze geconsumeerd door vrouwen die borstvoeding geven omdat ze het volume en de kwaliteit van de moedermelk zouden verbeteren. De gedroogde bladeren bevatten een gehalte aan essentiële aminozuren, met de daaraan verbonden gezondheidsvoordelen, en andere mineralen en voedingsstoffen zoals calcium, magnesium en ijzer.

De bloemen worden gegeten door het vee maar ook door verschillende soorten antilopes (kudu, nyala, impala's en grijze duiker). Bladeren vallen in de smaak bij olifanten en kudu. De boom produceert kwaliteitshout en laat zich gemakkelijk verwerken. Mensen die langs de grote rivieren wonen, in het bijzonder de Chobe en Zambezi, maken hun kano's van de boom. De gekookte vruchten worden ook gebruikt om een ​​rode kleurstof te winnen. De wortels geven een gele kleurstof. Veel van het traditionele gebruik van K. pinnata houdt verband met lokale toepassing op de huid. Er is beschreven dat de Tonga vrouwen van de Zambezi-vallei regelmatig cosmetische preparaten van de vruchten op hun gezicht smeren om een egale teint te behouden.

Kigela, een van de vele tropische planten met oneindig veel mogelijkheden.