Jakobskruiskruid: gezondheidsvoordelen en giftigheid

Jakobskruiskruid is een mooie, geelbloeiende maar giftige plant die vooral gevreesd wordt door paardeneigenaren. Jakobskruiskruid komt voor op zonnige bermen en weilanden in heel Europa. In vroegere tijden werd de plant medicinaal gebruikt tegen menstruatiepijnen (de bovengrondse plantdelen) en als laxeermiddel (de wortel). Anno 2025 wordt onderzocht of de plant geschikt is ter behandeling van kanker. Bij inwendig gebruik bestaat echter de kans op leverschade. Jakobskruiskruid is giftig voor de meeste zoogdieren, alsook voor de mens. Dat komt doordat de plant zestien verschillende alkaloïden bevat. Dit zijn werkzame stoffen die hoofdzakelijk in planten voor komen en die als giftig worden beschouwd. De bloemen van Jakobskruiskruid bevatten tweemaal zoveel gif als de bladeren.

• Wat is Jakobskruiskruid?
• Plant uit de composietenfamilie
• Herkennen van de plant
• De ecologische rol van Jakobskruiskruid
• Profiel van Jakobskruiskruid
• Inhoudsstoffen
• Giftigheid van Jakobskruiskruid
• Vergiftigingsverschijnselen
• Theemengels
• Gezondheidsvoordelen
• Interacties met geneesmiddelen
• Nationale bloem van het eiland Man

Wat is Jakobskruiskruid?

Plant uit de composietenfamilie

Jacobskruiskruid (Jacobaea vulgaris subsp. vulgaris) behoort tot de composietenfamilie (Compositae of Asteraceae), die samen met de orchideeënfamilie de omvangrijkste plantenfamilie vormt.

Herkennen van de plant

Jacobskruiskruid is een tweejarige plant die een hoogte bereikt van 40 tot 100 cm. Het is een giftige plant welke veel schade aan kan richten bij paarden en overig vee en daarom is het belangrijk om de plant te kunnen herkennen. De gelobde bladeren van de plant zijn aan de bovenkant donkergroen en aan de onderkant enigszins wit van kleur. De plant heeft in zijn eerste jaar groene veelvormige bladeren en zeer jonge planten hebben dikwijls een rozetvormige groeiwijze. De plant heeft een paarsige kern. De tweejarige plant is te herkennen aan (meestal) rode stengels, gele bloemknoppen en groene veelvormige bladeren.

De ecologische rol van Jakobskruiskruid

Je hebt het vast weleens gezien, dat felgele Jakobskruiskruid, wuivend langs de bermen of midden in een weiland. Het lijkt zo onschuldig – bijna vrolijk – maar deze plant roept nogal gemengde gevoelens op. Boeren zijn er niet blij mee vanwege de giftigheid voor vee, maar als je naar de grotere tableau vivant van de natuur kijkt, speelt Jakobskruiskruid een fascinerende rol. Tijd om deze omstreden plant in de spotlight te zetten.

Een buffet voor bestuivers
Jakobskruiskruid is als een vijfsterrenrestaurant voor bestuivers. De nectar en het stuifmeel trekken talloze bijen, hommels, en vlinders aan. Vooral de jakobsvlinder is een trouwe fan; de rupsen leven zelfs exclusief op deze plant. En hier komt het interessante: dankzij de giftige stoffen in Jakobskruiskruid worden de rupsen en vlinders zelf ook giftig. Dat maakt ze minder aantrekkelijk voor roofdieren. Een slimme truc, toch? Het is alsof ze een "niet opeten"-bordje om hun nek hebben hangen.

Biodiversiteit bevorderen
Hoewel Jakobskruiskruid vaak als onkruid wordt bestempeld, draagt het bij aan de biodiversiteit. Het groeit op plekken waar andere planten moeite hebben om te overleven, zoals schrale bodems. Hierdoor creëert het ruimte voor andere soorten om zich te vestigen. Denk aan wilde bloemen die baat hebben bij dezelfde omstandigheden, waardoor een rijker ecosysteem ontstaat. Je zou kunnen zeggen dat Jakobskruiskruid een pionier is, een soort grondlegger voor wat later een kleurrijke bloemenweide kan worden.

Een casus: de boer versus de natuur
Neem boer Hans, wiens weiland vol stond met Jakobskruiskruid. Hij noemde het eerst een "plaag" omdat het giftig is voor zijn koeien. Maar na een bezoek van een natuurbeheerder begon hij het anders te zien. De bermen rondom zijn land, vol met het kruid, bleken een toevluchtsoord voor vlinders en bijen. "Het is irritant, ja," gaf hij toe, "maar het heeft ook wel iets moois. Ik probeer nu een balans te vinden." Sindsdien laat hij delen van zijn land met rust, wat niet alleen de natuur ten goede komt, maar ook zijn geweten.

Medicijn of vergif?
Jakobskruiskruid is een beetje zoals die ene vriend die zowel helpt als problemen veroorzaakt. De alkaloïden in de plant zijn giftig voor zoogdieren, maar voor insecten een zegen. Sommige culturen gebruikten het zelfs in de traditionele geneeskunde, bijvoorbeeld om wonden te behandelen of als laxeermiddel. Het is fascinerend hoe één plant zulke tegenstrijdige eigenschappen kan hebben – een wonder en een gevaar tegelijk.

De balans vinden
Jakobskruiskruid mag dan controversieel zijn, maar het hoort thuis in onze ecosystemen. Zonder deze plant zouden bepaalde vlinders verdwijnen en zouden schrale gebieden nog schraler worden. Maar te veel van het goede is ook niet ideaal – een overgroei kan de biodiversiteit juist bedreigen. Het draait allemaal om die delicate balans. Dus de volgende keer dat je dit gele kruid tegenkomt, zie het niet alleen als een probleem, maar ook als een stukje natuur met een uniek verhaal. Wie had gedacht dat zo'n kleine plant zoveel impact kon hebben? Fascinerend, toch?

Profiel van Jakobskruiskruid

De kenmerken van Jakobskruiskruid zijn:

• Botanische naam: Jacobaea vulgaris subsp. vulgaris
• Plantenfamilie: composietenfamilie (Compositae of Asteraceae)
• Gebruikte plantendelen: bovengronds bloeiend kruid
• Inhoudsstoffen: etherische oliën, erucifoline, flavanoïden, germacreen D, jacobine, pyrrolizidine-alkaloïden, senecionine
• Verzameltijd: juli-augustus
• Toepassing in de volksgeneeskunde: amenorroe, artritis, bijensteken, dysmenorroe, ontsteking, jicht, urinaire urgentie, huidziekten, ischias, zenuwpijn (neuralgie) en reuma
• Bijwerkingen: leverschade
• Contra-indicatie: zwangerschap, leverziekte, leverschade

Inhoudsstoffen

Jakobskruiskruid bevat pyrrolizidine-alkaloïden. Deze stoffen zijn volgens het RIVM schadelijk als mensen ze in te grote hoeveelheden binnenkrijgen. Ze hebben kankerverwekkende eigenschappen en kunnen de lever ernstig beschadigen, niet alleen oraal maar zelfs in contact met de huid. Het gehalte van deze stof in de bloemen is meestal tot twee keer zo hoog als in de rest van het kruid. Specifiek gaat het om de stoffen acetyl, E- en Z-erucifoline, 21-hydroxyintegerrimin, integerrimin, jacobine, jacolin, jaconine, jacozin, retrorsin, ridelline, senecionine, seneciphylline, senecivernine, spartioidine en usaramine. Bovendien zijn sesquiterpeenlactonen in de plant aanwezig, zoals in alle planten die tot de composietenfamilie behoren. Deze stoffen kunnen allergische of toxische reacties geven bij overdosis. Grazend vee kan hier de dupe van worden.

Giftigheid van Jakobskruiskruid

Vergiftigingsverschijnselen

In vroegere tijden was Jakobskruiskruid erg populair als medicinale plant, vooral de delen van de plant boven de grond werden tijdens de bloeiperiode gebruikt. Omdat de pyrrolizidine-alkaloïden in de plantendelen een giftige werking hebben, wordt medicinaal gebruik anno 2025 afgeraden. De alkaloïden kunnen onherstelbare leverschade veroorzaken, ongeboren kinderen beschadigen, het genetisch materiaal veranderen en kanker veroorzaken. De giftige stoffen zitten in alle delen van de plant, maar het grootste aandeel zit in de bloemdelen. De belangrijkste gifstoffen zijn jacobine en senecionine, wat ook aanwezig kan zijn in de melk van grazend vee. Sommige zaden van Jakobskruiskruid zijn ook aangetroffen in honing of granen. Kenmerkende vergiftigingsverschijnselen die kunnen optreden bij het gebruik van Jakobskruiskruid zijn maag-darmproblemen, maagkrampen, darmkrampen, coördinatieproblemen, gewichtsverlies, vermindering van het bewustzijn, gevoeligheid voor licht (lichtgevoeligheid) en ernstige leverschade, die bij dieren tot de dood kan leiden. Vooral paarden zijn er erg gevoelig voor.

Theemengels

Vergiftiging komt zelden voor bij mensen, hooguit wanneer theemengsels, die je vaak drinkt, besmet zijn met het kruid. Dan kunnen symptomen optreden zoals vermoeidheid, verlies van eetlust, haaruitval en dergelijke. Bovendien kan contact met de plant contactallergie veroorzaken.

Gezondheidsvoordelen

Jakobskruiskruid werd tot de jaren negentig van de vorige eeuw gebruikt als veelzijdige medicinale plant; in de volksgeneeskunde werd het vooral toegepast voor urinaire urgentie, pijnlijke menstruatie (dysmenorroe) en reumatische klachten. Een kompres gemaakt van versgeperste bladeren werd toegepast bij neuralgie, ischias, gewrichtsproblemen, huidontsteking en huidziekten. Het speelde ook een belangrijke rol bij neusbloedingen en menstruatiestoornissen. De plant werd op veel verschillende manieren gebruikt. Waterige aftreksels en extracten gemaakt van het kruid waren bijzonder populair. Ze werden gebruikt als gorgeldrank tegen keelpijn, amandelontsteking (tonsillitis), koorts en diarree, griep, neusbloedingen en astma. Anno 2025 wordt het gebruik van Jakobskruiskruid afgeraden vanwege de toxische werking: de giftige alkaloïden kunnen blijvende leverschade veroorzaken.

Interacties met geneesmiddelen

Jakobskruiskruid wordt afgebroken door de lever. Sommige chemicaliën die ontstaan wanneer de lever Jakobskruiskruid afbreekt, kunnen schadelijk zijn. Medicijnen die stimuleren dat de lever Jakobskruiskruid afbreekt, kunnen de toxische effecten van de toxische stoffen in het kruid versterken. Enkele van deze geneesmiddelen zijn carbamazepine (een medicijn dat de verschijnselen van epilepsie onderdrukt), fenobarbital (vooral gebruikt als kalmeringsmiddel), fenytoïne (een al lang bestaand anti-epilepticum), rifampicine (een antibioticum), rifabutine (een bactericide antibioticum dat primair gebruikt wordt bij de behandeling van tuberculose).

Nationale bloem van het eiland Man

De naam Jakobskruiskruid is terug te voeren tot de bloeidatum rond 25 juli, dat is de naamdag van Sint Jacob, al begint de bloeitijd al begin juni. Maar de bloei van de plant ontwikkelt zich pas later ten volle. Jakobskruiskruid is de zogenaamde nationale bloem van het eiland Man (Engels: Isle of Man) en wordt er ‘Cushag’ genoemd. Josephine 'Cushag' Kermode (1852-1937), een dichteres van het eiland, schreef het volgende gedicht over de plant:

The Cushag

Now, the Cushag, we know,
Must never grow,
Where the farmer's work is done.
But along the rills,
In the heart of the hills,
The Cushag may shine like the sun.
Where the golden flowers,
Have fairy powers,
To gladden our hearts with their grace.
And in Vannin Veg Veen,
In the valleys green,
The Cushags have still a place.