Verslaving benaderen en behandelen als een ritueel

Nieuwe inzichten in de behandeling van verslaving zijn nodig. We willen dan ook onderzoeken of een verslaving op zich gezien kan worden als een ritueel. Mocht dat zo zijn dan kan dat nieuw perspectief bieden voor nieuwe benaderingen in de behandeling van verslaving. Rituelen zijn namelijk handelingen die, net als het gebruik van verslavende middelen, een dagelijkse gewoonte kunnen worden. Verslaving is hierdoor voor een groot deel gedragsmatig.

Doel van het onderzoek

Het onderzoek heeft tot doel om de behandeling van verslaving te verbeteren. Hierbij moet eerst worden gekeken naar de invloed van het ritueel bij het individu en de gemeenschap. Godsdienstige gemeenschappen maken bijvoorbeeld veelvuldig gebruik van rituelen. Een ander boeiend aspect is ook de invloed van rituelen op onze hersenen. Uit onderzoek is gebleken dat psychoactieve stoffen dezelfde prikkels uitzenden als de prikkels die een ritueel veroorzaken. Dit zijn waardevolle aanknopingspunten om verder onderzoek te doen naar de functie van het ritueel in de behandeling of het voorkomen van verslaving.

Wat is een ritueel

Als we denken aan een ritueel denken we al snel aan een handeling binnen een religieus kader. Er zijn verschillende rituelen. Een ritueel is een uiting of gedrag van een mens of dier, die bij speciale of dagelijkse gewoonten herhaald worden. Dit gedrag kan bestaan uit enkele elementen maar ook uit een hele serie aan verschillende handelingen. Een ritueel is een dagelijks terugkerende activiteit door een of meerdere personen. Als het ritueel niet wordt uitgevoerd krijgt men een onbehaaglijk gevoel wat kan leiden tot drang naar het ritueel. Het ritueel kan plaats vinden binnen een religieus kader maar ook binnen niet religieuze kaders. Het is wel zo dat rituelen het meest voorkomen in godsdienstige gemeenschappen en culturen. Als het individu of gemeenschap het ritueel niet uitvoert kan er een schuldgevoel ontstaan tegenover de godheid die door of in dat ritueel aanbieden wordt.

Waaruit bestaat een ritueel

De onderdelen waaruit een ritueel kan bestaan zijn: houding, gebaren, dans, zang, eten, drinken, offeren, tatoeëren, schilderen, dragen van een of meerdere voorwerpen, verkleden, bidden, meditatie, aansteken van een kaars, etc.
Wat heel belangrijk is aan een ritueel is de vaste gewoonte. Een vaste gewoonte kan de behoefte wekken er niet meer buiten te kunnen. Een vaste gewoonte kan echter ook de symptomen hebben van een dwangneurose. Het uitspreken van een wens speelt een belangrijke rol bij een ritueel. Het bevredigen van een behoefte.
Het verbranden van liefdesbrieven van een beëindigde relatie is ook een ritueel.

Rituelen zijn onmisbaar

Rituelen zijn heel belangrijk. Het vertrouwde karakter van het ritueel is van belang, zowel voor een individueel persoon, die zich erdoor op zijn/haar gemak voelt, als voor een samenleving, waarbinnen de (gedeelde) rituelen een bindmiddel tussen de personen zijn. Een ritueel geeft een bepaalde ontlading en uiting van emoties. In verschillende meditatietechnieken blijkt dat stress hierdoor voor een groot deel wordt weggenomen. Stres die op zijn beurt een factor is om een verslaving te ontwikkelen.

Wat is verslaving

De DSM-IV (Diagnostic and Statistical manual of mental Disorders) onderscheid drie classificaties in het gebruik van een middel:

• Misbruik van het middel
• Schadelijk gebruik van het middel
• Afhankelijkheid of verslaving van het middel

Diagnose en behandeling

De DSM spreekt niet van verslaving, maar van middelenafhankelijkheid. Ondanks dat kan men toch aan de hand van de verschillende criteria een diagnose stellen die overeenkomt met de term verslaving. Volgens de DSM wordt is er een diagnose middelenafhankelijkheid wanneer drie of meer van de onderstaande symptomen zich tegelijkertijd voordoen binnen 12 maanden:

• Tolerantie treedt op, dat wil zeggen dat er steeds meer van het verslavende middel nodig is om het gewenste effect te bereiken of dat steeds minder effect optreed bij het gebruik van eenzelfde hoeveelheid van het verslavende middel
• Er treden ontwenningsverschijnselen op, specifiek voor dat middel, of er worden gelijksoortige middelen genomen om de ontwenningsverschijnselen het hoofd te bieden.
• Het middel wordt in steeds grotere hoeveelheden genomen, over een langere tijd dan eigenlijk de bedoeling was
• Er is de drang om te stoppen met het middel, verschillende (mislukte) pogingen zijn ondernomen om te stoppen, te minderen
• Veel tijd wordt gestoken in het verkrijgen van het middel en/of het gebruiken van het middel
• Belangrijke sociale activiteiten, werk en/of vrijetijdsbesteding worden opgegeven of verminderd voor het middelengebruik
• Ook al weet de persoon dat het middel dat wordt genomen zorgt voor fysieke of psychologische aandoeningen of verslechtering daarvan, hij of zij blijft doorgaan met het gebruik ervan.

Onderscheid tussen lichamelijke en geestelijke afhankelijkheid

Tevens wordt in het DSM-IV onderscheid gemaakt tussen of het middel zorgt voor lichamelijke afhankelijkheid of niet. Zoals we kunnen zien is het niet nodig dat er tolerantie en ontwenningsverschijnselen optreden. Het gaat erom dat er minimaal drie criteria moeten zijn om te spreken van een verslaving of afhankelijkheid. Dit is in ieder geval aan de orde bij een handelingenverslaving. Het valt op dat de DSM-IV geen gewoonteverslavingen bevat. De DSM is van mening dat er altijd een middel nodig is om een afhankelijkheid of verslaving te doen ontstaan.

Neurologisch onderzoek voor behandeling van verslaving

Er zijn dus twee soorten verslavingen te onderscheiden namelijk:

• Een verslaving waar men afhankelijk is door middel van de inname van een stof bijvoorbeeld roken of alcohol.
• Een verslaving waarvan men afhankelijk is door middel van gewoonte of handeling bijvoorbeeld gokken of seksverslaving.

Beide verslavingen hebben echter wel als overeenkomst dat de handeling of inname invloed heeft op ons beloningssysteem in onze hersenen. Hierbij moeten we opmerken dat de hersenen invloed hebben op ons handelen en andersom. Ons gedrag heeft invloed op de hersenen.

Zintuigen

De zintuigen spelen ook een grote rol bij het functioneren van de hersenen en het gedrag. Bij een verslaving zijn de zintuigen zeer gevoelig voor het maken van verbanden. Iemand die alcoholverslaafd is kan bij het ruiken van alcohol associaties krijgen met het drinken en het prettige gevoel. Ook al is diegene de avond ervoor dronken geweest en zich de hele dag 'ziek' heeft gevoeld kan het ervaren van het ritueel ertoe dwingen om weer te gaan drinken. In andere situaties kan het horen van bepaalde geluiden die met verslavingsgedrag te maken hebben ertoe leiden om te gaan gebruiken. De zintuigen bij verslaafde mensen zijn super gevoelig en hebben een 'antenne' voor alle zaken die met het gedrag te maken hebben. Hoe langer iemand verslaafd is, hoe moeilijker het is om van het gedrag af te komen.

Context en systeem van iemand die een verslaving heeft

Wanneer iemand zich laat behandelen voor een verslaving dan is het heilzaam om niet alleen als individu een behandeling te volgen. Maar ook het hele netwerk, familie, vrienden etc. moet erbij betrokken worden. Dit is belangrijk omdat op die manier het 'ritueel' constructiever ontkracht kan worden. Het netwerk is vaak onbewust onderdeel geworden van het ritueel. Vaak wordt dat overgeslagen en is het angst om radicaal zaken te veranderen. Soms moet er gebroken worden met relaties. In extremere gevallen moeten ook de betrokkenen rondom de verslaafde een behandeling ondergaan omdat patronen er heel diep ingesleten kunnen zijn.