Behandeling persoonlijkheidsstoornissen

Het is een droevig, maar helaas al te waar, feit des levens dat mensen net als de bekende vos wel hun haren verliezen maar niet hun streken, en dat hun persoonlijkheid dus heel moeilijk te veranderen is. Dat hoeft niemand te verbazen wanneer we overdenken hoe diepgeworteld en zelfs ‘lotsbepalend’ het functioneren van onze persoonlijkheid is. Persoonlijkheidsstoornissen bepalen ons leven en bezorgen ons onze problemen omdat ze vicieuze cirkels van ‘self-fulfilling prophecies’ in beweging zetten. De beste manier om dit te corrigeren is de bal in de andere richting aan het rollen te brengen door positieve of heilzame cycli op gang te brengen. Doe dit stap voor stap.

• Genetisch
• Obsessieve-compulsievepersoonlijkheidsstoornis
• Afhankelijke persoonlijkheidsstoornis
• Ontwijkende persoonlijkheidsstoornis
• Theatrale persoonlijkheidsstoornis
• Narcistische persoonlijkheidsstoornis
• Borderline persoonlijkheidsstoornis
• Paranoïde persoonlijkheidsstoornis
• Antisociale persoonlijkheidsstoornis
• Tot slot

Genetisch

We worden geboren met een genetisch bepaald temperament dat door ons hele leven heen ongeveer de helft van onze gedragsneigingen zal blijven beïnvloeden. Ons leven begint in een koesterend (of soms niet zo koesterend) eerste milieu waarin onze aangeboren neigingen snel tot taaie gewoonte- patronen worden gevormd op manieren die dikwijls, en misschien wel meestal, buiten ons bewuste besef blijven. Ons vermogen tot leren en veranderen komt in de knel door het feit dat we onvermijdelijk en voortdurend al onze ervaringen schiften via de vervormende lens van onze persoonlijkheidsgebonden neigingen. De meeste mensen zitten werkelijk zo vast in de kooi van hun persoonlijkheidstrekken dat ze zich deze niet eens bewust zijn, en ze zijn verbaasd en gebelgd wanneer anderen — met inbegrip van partners en therapeuten — proberen hen die duidelijk te maken.

Gelukkig worden de meeste mensen bij het ouder worden wel wat milder en minder extreem, maar in zeer beperkte mate. Hoe moeilijk en soms zelfs onaangenaam het ook kan zijn, toch moet u om de koninklijke weg naar de wijsheid te kunnen volgen, zich meer bewust worden van het type en functioneren van uw persoonlijkheid. Als u begrijpt hoe uw persoonlijkheid uw leven beïnvloedt, is de strijd om beter te kunnen leven binnen de grenzen die deze u stelt al half gewonnen. Bij de meeste mensen leidt een verbeterd inzicht niet tot radicale veranderingen in hun persoonlijkheid maar eerder tot een verzachting van de scherpe kantjes, bijstelling van de meest problematische gedragswijzen en een soepeler meegaan met de natuurlijke stroming wanneer dit nodig is.

Enkelen van u stellen zich misschien het veel ambitieuzer doel om ingrijpende wijzigingen aan te brengen in de manier waarop u omgaat met uw relaties, uw werk en uzelf. Dit vereist een grote dosis eerlijkheid, hard werken, nederigheid en moed — maar de beloning is groot, zowel voor u als voor de mensen om u heen. We hebben hier de ruimte niet om overal uitputtend op in te gaan, maar we zullen sommige van de belangrijkste punten bij het hanteren van elk van de persoonlijkheidsstoornissen belichten.

Psychotherapie is dikwijls nuttig, en soms nodig, om mensen te helpen bij het identificeren van hun persoonlijkheidsproblemen — hetzij om deze te veranderen dan wel om ermee en er omheen te leren werken.

Obsessieve-compulsievepersoonlijkheidsstoornis

In de allereerste plaats zult u het feit onder ogen moeten zien dat u baziger, kritischer en perfectionistischer bent dan goed is voor u of voor wie ook in uw buurt. U moet accepteren dat uw haarkloverij niet echt de ‘deugd’ is waar u trots op was, maar eerder een ‘zonde’ die wel iets gemeen heeft met de zonde van de trots. Alles volstrekt perfect willen hebben is inefficiënt en is op den duur slecht voor de zaken en de productiviteit. Alles in de hand willen houden wil zeggen dat u niets echt goed in de hand houdt. Als u op minder mikt, zal er juist meer voor elkaar komen.

U hebt de keuze tussen een minder en een meer ambitieuze toepassing van uw nieuwe inzichten in uzelf. De minder ambitieuze route is uzelf te accepteren zoals u bent, mét het feit dat alles in de hand houden even belangrijk voor u is als de lucht die u inademt. Een radicale omslag zal u niet lukken, vooral niet als u midden in een crisis zit. Leer keuzes maken. Houd zoveel onder uw controle als u aankunt en laat de rest voor wat het is. Richt u op die aspecten van uw huidige situatie die uw aandacht werkelijk het meest behoeven en waar u mogelijk enige invloed op uit kunt oefenen. A

ls de stressveroorzakende factor van dit moment een ziekte is, vraag de dokter dan alles wat u kunt over oorzaak en behandeling ervan en lees er boeken en artikelen over. Vraag of hij u raadpleegt bij het nemen van die besluiten waarbij uw voorkeuren een belangrijke rol kunnen spelen (zoals bij het kiezen tussen verscheidene alternatieve medicatiemogelijkheden of het vinden van de juiste dosering) en let erop dat u zich verre houdt van die keuzes die te technisch voor u zijn om uw invloed bij te kunnen laten gelden (zoals de specifieke operatieprocedure of de postoperatieve behandeling). Richt u op dat wat belangrijk is en zoek manieren om u te distantiëren van die dingen die er op de lange termijn toch eigenlijk niet zo veel toe doen.

De ambitieuze benadering houdt een regelrechte confrontatie in met de behoefte te controleren en te structureren. Ga spontaan op vakantie zonder of met een heel summiere planning vooraf— en u zult waarschijnlijk de tijd van uw leven hebben. Laat de kinderen zich aanmelden bij de universiteit van hun keuze zonder dat u overgaat tot de gebruikelijke uitputtende bestudering van ieder detail met betrekking tot elk van de vijftig beste opleidingen. Lever werk in dat goed genoeg is maar niet perfect — maar altijd op tijd en zonder het gebruikelijke uitstellen. Wees wat minder streng in uw verwachtingen van anderen en, nog belangrijker: minder streng in uw verwachtingen van uzelf.

Afhankelijke persoonlijkheidsstoornis

Als eerste stap moet u hierbij beseffen dat u een sterke behoefte heeft om te worden verzorgd en de neiging u onderworpen op te stellen. De minder ambitieuze benadering richt zich op verbetering van uw handigheid in het uitzoeken van de juiste verzorgers en in het accepteren van hun hulp op een manier die hen van voldoening vervult in plaats van hen tegen de haren in te strijken. Sommige potentiële levenspartners, leraren, artsen en mentoren zetten zich graag voor een ander in en baseren hun zelfwaardering op de mate waarin zij u tot steun kunnen zijn. Andere potentiële levenspartners, leraren, artsen en mentoren zijn veel meer uit op hun eigen belang en zullen u het leven in ieder geval een klein beetje zuur maken in ruil voor elke, maar dan ook elke dienst die ze u bewijzen. Leer zorgzame types uit te zoeken die uw behoeften zullen respecteren en eraan tegemoetkomen en zelfs dankbaar zijn voor de kans u iets te kunnen geven.

Bij de ambitieuzere benadering gaat u stap voor stap toewerken naar de zelfstandigheid. In plaats van andere mensen volledig voor het karretje van uw besluitvorming te spannen, neemt u zelf een paar beslissingen voor uw rekening. Begin met iets ideins, zoals het uitzoeken van een kledingstuk, een restaurant of een film. Wanneer u eenmaal de slag te pakken krijgt, zult u beseffen dat iets niet doen vaak veel erger is dan iets wel doen. Mogelijkerwijs stoot u daarna met verbazingwekkend gemak door naar veel grotere beslissingen welke cursus u wilt gaan volgen, naar welke functie u gaat solliciteren, of u iemand op gaat bellen voor een afspraakje. De eerste stappen naar een onafhankelijker opstelling zijn gewoonlijk de moeilijkste. Soms is een korte gezinstherapie noodzakelijk. De mensen om u heen kunnen wat moeite hebben met het bijstellen van hun verwachtingen wanneer u meer een afzonderlijke persoon begint te worden.

Ontwijkende persoonlijkheidsstoornis

Dit is het persoonlijkheidstype dat zich vermoedelijk goed leent voor de meest ambitieuze doelstellingen — u kunt sterk veranderen als u maar de moed hebt u daar echt voor in te zetten. De ‘exposure’- en cognitieve technieken die al bij de angststoornissen zijn beschreven, kunnen heel nuttig zijn om uw vermijdingsgedrag drag te verminderen en uw onbehagen in sociale situaties te desensitiseren. Besef dat u de problemen, valkuilen en vernederingen van het sociale verkeer enorm overdrijft en op uzelf betrekt. Iedereen heeft zich ooit wel een keer onwennig en opgelaten gevoeld bij een eerste afspraakje, een feestje, een sollicitatiegesprek of een lunch met onbekenden. We hebben bij dit soort dingen allemaal meermalen staan schutteren en wel in de grond weg willen zakken van ellende.

Wat u van andere mensen onderscheidt, is dat zij het lang genoeg volhouden om minder angstig en meer ervaren te worden en uiteindelijk meer zelfvertrouwen te krijgen. Hoe langer u het risico van afgaan blijft vermijden, des te verder raakt u qua sociale ontwikkeling achterop en des te onmogelijker wordt het voor uw gevoel om uw achterstand nog in te halen. Raap uw moed bijeen. Begin met hele kleine stapjes en daarna iets grotere, waarbij u de kans een bok te schieten opzoekt in plaats van vermijdt. Het enige wat u te vrezen hebt, is uw angst zelf. De mens lijdt het meest door het lijden dat hij vreest. Bij elke stap zullen uw angsten verder van u afvallen. Vraag iemand om een afspraakje, ga uit lunchen, neem tennisles, ga bridgen, ga naar feestjes, sluit u aan bij een chatgroep op internet, probeer een sollicitatiegesprek — wanneer u maar eenmaal begint en de slag een beetje te pakken krijgt, blijkt het veel gemakkelijker dan u denkt. De minder ambitieuze aanpak is simpelweg even een ‘time out’ te nemen wanneer het u allemaal wat te veel wordt.

Theatrale persoonlijkheidsstoornis

Wanneer u gaat inzien dat u een sterke, misschien buitensporige behoefte heeft om aardig te worden gevonden, kunt u twee verschillende paden bewandelen. De gemakkelijkste keuze is proberen uw handigheid in het uitzoeken van de juiste mensen te verbeteren. Bedenk dat u niet echt door iederéén aardig hoeft te worden gevonden, alleen door die mensen op wie u echt gesteld bent of die belangrijk voor u zijn. Leer ook uw benadering toe te spitsen op het individu. Stel uw gedrag af op de specifieke mogelijkheden en beperkingen van de situatie. Sommige mensen zullen beter op u reageren bij een wat minder uitbundige aanpak. U kunt vermijden dat u hen afstoot door te leren wat gas terug te nemen als dat nodig is.

Bij de ambitieuzere doelstelling zou u het meer in de diepte en minder in het uiterlijk moeten zoeken. Bij uw ademloze inspanningen om overal het middelpunt te zijn, zou u uw eigen middelpunt weleens kunnen verliezen. In plaats van wanhopig de aandacht en goedkeuring van andere mensen na te jagen, kunt misschien beter wat meer aandacht aan uzelf en uw eigen interesses besteden. Cultiveer die kanten van u die u leuk vindt. Bij de meeste mensen ontwikkelt zich op natuurlijke wijze een grotere gerichtheid op het innerlijk wanneer ze geestelijk rijper worden en minder behoefte krijgen aan externe prikkels en speelse afwisseling.

Het proces kan worden versneld door eens goed te kijken naar wie u bent en wat echt van belang is in uw leven. Zet u meer in voor mensen, uw werk, intellectuele belangstellingen. Richt u steeds meer op diepte in plaats van oppervlakkigheid. Breng Organisatie in uw leven aan en zorg dat u in een paar dingen echt deskundig wordt in plaats van van alles een klein beetje te weten.

Narcistische persoonlijkheidsstoornis

We moeten toegeven dat het heel moeilijk is om een fundamentele verandering in de kern van deze persoonlijkheidsstoornis te bewerkstelligen; mogelijk is het de moeite van het proberen niet eens waard. Uw doelstelling zal eerder zijn de narcistische kwetsingen die zich onvermijdelijk in het leven voordoen, te helen — en dit zo vlug en elegant mogelijk. Zoek uit wat de bijzondere en persoonlijke doornen in het vlees van uw narcisme zijn — de opleiding of de jaarclub waarvoor u bent afgewezen, dat aanbod van een baan waar u nooit meer iets van heeft gehoord, de vrouw die u verlaten heeft, de leidinggevende die u niet waardeert of die zijn hoge positie niet verdient, de ziekte die uw krachten sloopt of de aftakeling van het ouder worden, de dood.

Hoe sneller u de kwetsbare plekken in uw narcisme identificeert, des te minder kans dat een plotselinge teleurstelling u als een donderslag bij heldere hemel zal overvallen. Accepteer dat het in het leven wemelt van de giftige pijlen en stroppen, schandalige beschikkingen van het lot, onvermijdelijke verliezen en momenten van spijt, maar dat het ook zijn ogenblikken kent van echte vreugde, waardigheid en triomf. Blijf u concentreren op de dingen die u hebt bereikt en de positieve ervaringen die u hebt gehad, in plaats van u blind te staren op wat u niet bereikt heeft of heeft verloren. Bedenk ook dat de krenkingen van uw narcisme altijd weer verzacht zullen worden door de tijd die alle wonden heelt, de steun van anderen, nieuwe verworvenheden en nieuwe kansen, Alles gaat weer over.

Borderline persoonlijkheidsstoornis

Hierbij gaat het streven uit naar meer stabiliteit en minder ups en downs en extreme emoties in uw leven. Besef dat u alles zwart-wit ziet en ga systematisch op zoek naar grijstinten. Accepteer dat u vervloekt en gezegend bent met een bijzonder vermogen het leven in zijn meest intense vorm te ervaren. Plaats de dingen in een breder verband en kijk verder dan de opwinding of teleurstelling van het ogenblik. Uw volgende liefdesrelatie, hoe verleidelijk en aantrekkelijk ook, zal vrijwel zeker op niets uitlopen net als alle vroegere die zijn opgevlamd en uitgedoofd. Als u hiervan uitgaat, gaat er misschien wel iets van de romantiek verloren, maar wordt het ook gemakkelijker om u te ontspannen, plezier te hebben en niet zo fel- emotioneel te zijn dat u de ander afschrikt.

Zie in dat u impulsief bent en gemakkelijk dingen doet waar u later spijt van krijgt. Probeer meer greep te krijgen (zowel in- als extern) op uw middelengebruik, uitgavenpatroon, te hard rijden en neiging tot onveilige seks. Signaleer het dadelijk bij uzelf wanneer u weer eens razend wordt en tel tot tien of ga een eindje wandelen voordat u iets gevaarlijks doet of uzelf of iemand die u lief is iets aandoet. Laat een elastiekje tegen uw pols ketsen of stop uw hand in een kan ijswater wanneer u de neiging krijgt uzelf snij- of brandwonden toe te brengen — deze substituten kunnen op dezelfde manier emotionele pijn door lichamelijke vervangen maar hebben het voordeel dat ze geen littekens achterlaten. Bedenk wanneer 11 zelfdodingsideeën krijgt dat de tijd alle wonden heelt. Eventuele suïcidale aanvechtingen zullen gauw veel minder sterk zijn. De impulsieve daad van dit moment kan onherstelbare gevolgen voor uw hele leven hebben. Zoek liever hulp.

Zet in emotioneel opzicht niet alles op één kaart. Leer uw behoeften over genoeg mensen te verdelen, zodat geen van hen overmatig wordt belast en een afwijzing (echt of ingebeeld) niet al te schokkend is. Last but not least, bedenk steeds dat uw persoonlijkheidsproblemen vrijwel zeker bij het ouder worden sterk zullen verminderen. U maakt nu een van de moeilijkste perioden van uw leven door en daardoor ziet alles er donker uit, zowel het verleden als de toekomst. Maar met een beetje geluk zal mettertijd alles beter gaan. U zult zich veel rustiger gaan voelen en veel lekkerder in uw vel gaan zitten dan u ooit voor mogelijk had gehouden. We weten dat dit moeilijk te geloven is, maar follow-up onderzoeken onder duizenden mensen zoals u hebben het bewezen. Er is hoop.

Paranoïde persoonlijkheidsstoornis

Paranoia gedijt op onduidelijkheid. Men kan zich in elk scenario altijd het allerergste inbeelden wanneer de feiten niet helder zijn. Zorg altijd dat u het hele verhaal boven water krijgt en beoordeel het geheel zo objectief mogelijk, met een correctie voor uw sterke neiging tot het ergste denken. Helaas zit er een kleine moeilijkheid aan deze aanbeveling. U moet hiertoe accepteren dat een redelijke mate van onzekerheid altijd onvermijdelijk zal zijn dat u nooit volledig zeker of volledig veilig zult zijn. Anders zult u de mensen om u heen tot waanzin drijven met uw voortdurend gevraag naar hun gevoelens, motieven en gedragingen, op een manier waardoor u hen uiteindelijk tegen u in het harnas zult jagen. Door minder op uw qui vive te zijn, zult u zich misschien wel eens in de vingers snijden; maar door steeds het ergste te verwachten, loopt u veel mis dat het leven de moeite waard, prettig en leuk maakt.

Bij een ambitieuzere benadering zou u kunnen proberen het mechanisme van uw paranoïde manier van denken te doorgronden. Meestal zijn de dingen die u in anderen vermoedt of haat eigenlijk een vermomde versie van uw eigen gedachten en impulsen die u op hen heeft geprojecteerd. U beschuldigt anderen van gedachten die u niet van uzelf accepteren kunt. Als u denkt dat andere mensen u vijandig gezind zijn, kan dat heel goed de projectie zijn van uw eigen vijandigheid ten opzichte van hen. Als u denkt dat anderen erg kritisch tegenover u staan, kan dat zijn omdat u onbewust zelf veel kritiek op uzelf heeft. Als u denkt dat uw vrouw u ontrouw is, kan dat komen door uw eigen seksuele gevoelens voor anderen. Als u uw eigen impulsen beter kunt begrijpen en accepteren, zult u ze niet meer in dezelfde mate op anderen hoeven projecteren. Gewoonlijk vereist dit een aanzienlijke geestelijke bereidheid tot leren van uw kant en de hulp van een therapeut die uw vertrouwen moet hebben althans meestal.

Antisociale persoonlijkheidsstoornis

Voor dit probleem bestaat geen behandeling. Als er al veranderingen in optreden,
zullen die het resultaat zijn van het verstrijken van de tijd, een natuurlijk rijpings proces, druk vanuit de buitenwereld, een geslaagde ontwenningskuur en pijnlijke levenservaringen. Sommige mensen komen vroeg bij hun verstand, beseffen dat hun exploiterende manier van leven niet werkt en ondernemen stappen om de gevangenisstraf of de vroege dood waar ze anders vermoedelijk op afstevenen, te vermijden. Uit ‘het leven’ stappen en uit de buurt van ‘de jongens’ blijven kan soms tot een opzienbarende verandering van levenshouding leiden. Afkicken kan het keerpunt zijn. En sommigen komen door de religie tot een geestelijke wedergeboorte. De antisociale persoonlijkheid is voor het merendeel echter uiterst resistent tegen verandering totdat de betrokkene door zijn energie en hormonen heen raakt, gewoonlijk als hij ergens tussen de veertig en zestig is.

Tot slot

Als u maar één kleine verandering in uw starre gedrag aan kunt brengen, zullen de mensen die u lief zijn al anders op u gaan reageren en aardiger voor u worden. Hierdoor zou u weer wat verder los moeten kunnen komen, zodat u nog wat flexibeler tegenover hen kunt komen te staan. Elke actie groeit door een positieve reactie verder uit. Kleine stapjes kunnen uiteindelijk tot grote veranderingen leiden. De sleutel om deze heilzame cycli op gang te brengen, is zeifbesef. Zoals het orakel van Delphi heel lang geleden al zei: ‘Ken uzelve’.