Prostaatkanker: Symptomen, Diagnose en Behandeling

Prostaatkanker is een tamelijk veelvoorkomende vorm van kanker bij mannen op hogere leeftijd. Wat is prostaatkanker precies, wat zijn de symptomen en hoe wordt de diagnose gesteld? Welke behandelingen zijn er mogelijk en wat zijn de risico's bij late ontdekking? Tijd om eens in eenvoudige taal alle facetten uit te lichten.

Wat is prostaatkanker?

Bij prostaatkanker vindt er een verandering plaats in het weefsel van de prostaat. De prostaat is een klier van het mannelijk voortplantingssysteem, die zich onder de blaas en voor het rectum bevindt. Hij is ongeveer zo groot als een walnoot. De prostaat maakt bepaalde hormonen aan en laat deze vrij in het lichaam.

Prostaatkanker, ook wel adenocarcinoom genoemd, begint in de kliercellen. Kankercellen verliezen hun vermogen om celgroei of celdood te reguleren, wat resulteert in ongecontroleerde celdeling. De cellen vormen dan een opeenhoping van abnormale cellen, tumoren genaamd. Deze tumoren kunnen kwaadaardig zijn en veroorzaken prostaatkanker. De kwaadaardige tumor kan zich verspreiden naar andere weefsels door de lymfeklieren, waardoor uitzaaiingen ontstaan. Prostaatkanker is doorgaans een ziekte die zich langzaam ontwikkelt, waardoor deze niet eenvoudig wordt ontdekt. Sommige prostaattumoren daarentegen, ontwikkelen zich sneller en groeien en verspreiden zich snel.

Hoe vaak komt prostaatkanker voor?

Prostaatkanker ontwikkelt zich met name bij oudere volwassenen, in de leeftijd tussen de 35 en 50 jaar. Maar omdat de ziekte zich doorgaans zo langzaam ontwikkelt, wordt prostaatkanker vaak pas op latere leeftijd vastgesteld. De ziekte wordt relatief zelden vastgesteld bij mannen onder de 40 jaar. In 2008 werden 323.790 nieuwe gevallen van prostaatkanker geregistreerd in de EU. Dit nummer vertegenwoordigt 24,4% van alle kankergevallen. Meer dan tweederde van de patiënten met prostaatkanker zijn 65 jaar of ouder. Voor een 80-jarige man is het risico op het ontwikkelen van prostaatkanker 15%.

Wat veroorzaakt prostaatkanker?

Hoe prostaatkanker zich kan ontwikkelen is nog niet bekend. Mutatie van prostaatcellen veroorzaakt een verandering van DNA (bouwstenen) waardoor de cellen sneller groeien en zich sneller delen dan normale cellen. De abnormale cellen kunnen zich verspreiden naar naastgelegen weefsels of zelfs andere delen van het lichaam. Prostaatkanker kan erfelijk zijn. Als een persoon familieleden heeft waarbij prostaatkanker werd vastgesteld, is de kans 2 tot 3 keer groter om zelf ook die ziekte te krijgen.

Sommige studies tonen aan dat de consumptie van bepaalde voedingsmiddelen de kans op prostaatkanker kunnen vergroten. Er is onderzoek gedaan naar vet en vlees, fruit en groenten, vitamine E, groene thee en soja. Vooralsnog zijn er nog geen definitieve conclusies getrokken. Er wordt aangenomen dat grote hoeveelheden calcium en zuiveleiwitten de kans op kanker vergroten. Daarentegen zijn er ook voedingsmiddelen met componenten die het risico op prostaatkanker kunnen verminderen. Tomaten of voedingsmiddelen op tomatenbasis bijvoorbeeld, bevatten hoge concentraties lycopeen. De concentratie is het hoogst wanneer de tomaten zijn gekookt of anderzins bewerkt. Een andere belangrijke substantie is seleen, wat voorkomt in groenten, vis, schaaldieren, kaviaar, zonnebloempitten, noten, sommige vleessoorten, granen, eieren en tarwekiemen.

Wat zijn de symptomen van prostaatkanker?

In een vroeg stadium van prostaatkanker veroorzaakt de ziekte meestal nauwelijks klachten. Hierdoor wordt prostaatkanker in de meeste gevallen pas in een gevorderd stadium ontdekt. Sommige gevorderde prostaatkankers kunnen klachten veroorzaken zoals vaker moeten urineren (vooral 's nachts), moeilijkheden om te beginnen met urineren, of moeilijkheden om te blijven urineren na te zijn begonnen. Andere klachten die gewoonlijk gepaard kunnen gaan met prostaatkanker in een gevorderd stadium zijn bloed in de urine, pijn tijdens het urineren, pijn tijdens ejaculeren en moeilijkheden om een erectie te krijgen en te houden. In een vergevorderd stadium van prostaatkanker, kan de patiënt last hebben van pijn in de dijbenen, heupen, bekken, borst (ribben) of andere gebieden, vermoeide benen, en urine- of ontlastingsincontinentie. Pijn in de botten kan erop wijzen dat de kanker zich heeft verspreid naar de botten.

Hoe wordt prostaatkanker vastgesteld?

Er zijn verschillende manieren om prostaatkanker vast te stellen. Een manier is een PSA-test (Prostate-Specific Anitgen) uit te voeren. Dit is een bloedtest die tekenen van prostaatkanker kan aantonen bij mannen die verder geen klachten hebben. De test kan ook bruikbaar zijn om prostaatkanker vast te stellen bij mannen die klachten hebben die mogelijk veroorzaakt worden door prostaatkanker. Wanneer er een hoge waarde van prostaatspecifiek antigeen wordt vastgesteld, kan dit een indicator zijn van de aanwezigheid van een prostaattumor.

Een andere manier om de ziekte vast te stellen is door middel van lichamelijk onderzoek. Dit onderzoek heet een rectaal toucher (DRE, digital rectal examination). Tijdens deze procedure draagt de arts handschoenen en steekt hij zijn vinger met wat glijmiddel in het rectum. Hij tast vervolgens het prostaatoppervlak af om te constateren of er onregelmatigheden, zoals bobbels of harde plekken zijn. Sommige van deze harde plekken kunnen kanker zijn.

Afhankelijk van de resultaten van de PSA- en DRE-onderzoeken, kan het noodzakelijk zijn om een andere, meer complexe test uit te voeren test – een prostaatbiopsie. Dit is de meest zekere manier om prostaatkanker vast te stellen. Hierbij wordt een klein deel van het prostaatweefsel genomen en onderzocht onder een microscoop. Op deze manier kunnen abnormale cellen worden waargenomen en kan een meer zekere diagnose worden gesteld.

Prostaatkanker ontwikkelt zich in diverse stadia. Er is een systeem waarmee een bepaalde waarde aan kankercellen kan worden toegewezen, om zodoende te bepalen in welke mate kankercellen er als normale prostaatcellen uitzien. Deze waarden worden Gleason-waarden genoemd en bestaat uit een schaal van 1 tot 5. De cellen die het meeste lijken op normale cellen krijgen een waarde 1. Cellen die zeer abnormaal zijn, krijgen waarde 5. De kans op agressieve groei is het grootst bij cellen met de hoogste waarde. Over het algemeen is het waarschijnlijk dat cellen met een lage waarde langzaam groeien. Tevens is het minder waarschijnlijk dat deze cellen zich verspreiden naar andere delen van het lichaam in vergelijking met cellen met een hoge waarde.

Prostaatkanker kan zich zo ontwikkelen dat verschillende gebieden van de tumor verschillende Gleason-waarden hebben. In dergelijke gevallen worden waarden toegekend op basis van de gebieden met de meest abnormale cellen. De relevante gebieden zijn er meestal twee, maar het kunnen er ook meer zijn. De scores van deze gebieden worden dan opgeteld en de uitkomst ervan resulteert in de Gleason-score (of Gleason-som). Bovendien, als een gebied met de hoogste score een zeer groot deel van de biopsie is (bijvoorbeeld 95%), telt de waarde van dat gebied dubbel voor de Gleason-score. De score kan worden gebruikt om de meest geschikte behandeling te kiezen.

Een MRI-scan is een andere methode om een beeld te vormen van de ontwikkeling van kanker. Deze technologie gebruikt radiogolven en sterke magneten waarmee de onschadelijke golven door het lichaam gaan om zodoende een beeld te helpen vormen van de interne organen. Een MRI-scan is niet geschikt voor mensen met bepaalde geïmplanteerde hartkleppen, pacemakers of andere medische implantaten, omdat de magnetische golven een gevaar kunnen vormen voor een juiste werking van deze implantaten. De scan toont niet alleen de ontwikkeling van kanker aan in de prostaat, maar kan ook uitzaaiingen naar andere delen van het lichaam aantonen.

Welke behandelingsmethodes zijn er beschikbaar bij prostaatkanker?

De beschikbare behandelingsmethodes bij prostaatkanker hangen af van het stadium van de kanker. Het kankerstadium kan dus worden verdeeld in: een vroeg stadium, niet-uitgezaaide kanker, en een laat stadium, uitgezaaide kanker. Toch is een geschikte behandeling per persoon verschillend. Dit komt omdat iedere patiënt verschillend is en ieder geval zijn eigen specifieke kenmerken heeft.

Kanker in een vroeg stadium kan worden gedefinieerd als een laag risico, vooral wanneer deze gelokaliseerd is. Omdat de kanker zo langzaam kan groeien en er zich soms zelfs geen klachten voordoen, wordt de patiënt aandachtig geobserveerd en gaat de aandacht uit naar de groei van de tumor. Deze aanpak staat bekend als afwachtend beleid of actief toezicht. Toch is een operatie vaak toch aanbevolen, vanwege het risico op de groei van kanker bij een volwassen jonge man.

Voor kanker met een gemiddeld risico, is operatie vaak de beste oplossing, waarbij het prostaatklier samen met de tumor wordt verwijderd. Externe bestraling van de prostaat kan ook worden toegepast. Hetzelfde geldt voor kanker met hoog risico. Hormoontherapie kan worden gebruikt in de periode rond de operatie. Ook bij lokaal vergevorderde prostaatkanker is serieuze behandeling vereist, meestal in combinatie met een operatie en radiotherapie.

Kanker die zich heeft verspreid naar andere delen van het lichaam kan niet worden behandeld. Gelukkig zijn er manieren om dit te beheersen door middel van het verlagen van de testosteronspiegel (het "mannenhormoon"). Deze vorm van hormoontherapie kan worden toegepast in pilvorm (regelmatige inname meerdere keren per week) of via injecties (eens per maand of kwartaal). Een andere manier om de testosteronspiegel te verlagen is door verwijdering van de testikels. Het toepassen van zowel hormoontherapie als verwijdering van de testikels kan een effectieve manier zijn om de kanker voor enkele jaren te beheersen. Als de kanker terugkeert, kunnen chemotherapie en steroïden de volgende stappen zijn. Deze kunnen er zelfs voor zorgen om de kanker voor een tijdje te doen krimpen.

Wanneer de kanker zich heeft verspreid naar de botten, kan radiotherapie de meest effectieve behandeling zijn om de pijn te verzachten en het botweefsel te versterken. Het bot begint zich doorgaans zelf te herstellen na eindigen van de radiotherapie.

Nieuwe, veelbelovende medicijnen tegen prostaatkanker zijn nu nog in testfase.