Zelfverwonding (zelfbeschadigend gedrag): Symptomen

Zelfverwonding (ook bekend als zelfbeschadiging of automutilatie) is een psychische aandoening waarbij een patiënt zichzelf opzettelijk verwondt, zonder de intentie om zelfmoord te plegen. Voorbeelden van zelfverwonding zijn het verbranden van de huid of het uittrekken van haren. Vaak laat zelfbeschadiging zichtbare sporen na of veroorzaakt het weefselbeschadiging, wat door de omgeving kan worden opgemerkt. Diverse psychische problemen liggen vaak aan de basis van automutilatie. Een uitgebreid en individueel behandelplan met medicatie en/of therapieën helpt de patiënt om het afwijkende gedrag onder controle te krijgen. Onbehandeld kunnen ernstige complicaties optreden.

• Oorzaken van automutilatie
• Risicofactoren van zelfbeschadiging
• Symptomen
• Veroorzaakt door patiënt
• Opgemerkt door omgeving
• Diagnose en onderzoeken van psychische aandoening
• Behandeling van zelfverwonding
• Hypnose en andere technieken voor zelfontspanning
• Medicijnen
• Psychotherapie
• Prognose van zelfbeschadigend gedrag
• Complicaties van zichzelf verwonden
• Preventie van zelfverwonding

Oorzaken van automutilatie

Zelfverwonding treedt meestal op wanneer patiënten op een ongezonde manier overweldigende of verontrustende gevoelens, emotionele pijn, intense woede en frustratie willen uiten. Zichzelf beschadigen kan ook een uiting zijn van rebellie en/of afwijzing van de waarden van ouders en een manier om zichzelf te individualiseren. Voor patiënten is zelfbeschadiging een manier om:

• anderen te beïnvloeden door ze te manipuleren, zodat ze zich schuldig voelen of zodat ze moeten zorgen voor de patiënt; de patiënt wil de anderen door de zelfbeschadiging soms ook laten verdwijnen uit het leven van de patiënt
• emotionele gevoelloosheid te doorbreken
• hulp te vragen op een indirecte manier of de aandacht te vestigen op de behoefte aan hulp
• pijn onder controle te houden en te beheren (want pijn van fysiek of seksueel misbruik of een trauma is niet te beheren)
• tijdelijk de intense gevoelens, druk of angst te verminderen

Zelfverwonding kan soms ook een weerspiegeling zijn van zelfhaat. Sommige patiënten straffen zichzelf voor het hebben van sterke gevoelens die ze als kind niet mochten uitdrukken. Ze straffen zichzelf omdat ze vinden dat ze slecht zijn en zichzelf niet verdienen. Deze gevoelens zijn vaak een uiting van misbruik en een overtuiging dat het misbruik terecht was.

Risicofactoren van zelfbeschadiging

Iedereen kan mogelijk te maken krijgen met zelfbeschadigend gedrag. Zelfverwonding komt echter vaker voor bij patiënten die:

• geen woede mochten tonen tijdens de opvoeding
• een miskraam hebben meegemaakt
• gepest worden (thuis, op school of op het werk)
• te maken hebben gehad met het overlijden van een vriend of familielid
• vaardigheden missen om hun emoties te uiten en een goed sociaal ondersteuningsnetwerk missen
• alcoholmisbruik
• drugsmisbruik
• angststoornissen
• bipolaire stoornis (stemmingsstoornis)
• borderline persoonlijkheidsstoornis
• depressie
• eetstoornissen
• een geschiedenis van fysiek, emotioneel of seksueel misbruik
• obsessief-compulsieve stoornis (obsessies en dwanghandelingen)
• financiële problemen
• schizofrenie (aandoening met onder andere waanideeën en hallucinaties)
• vrienden die zichzelf verwonden
• vrouwen in de puberteit

Symptomen

Veroorzaakt door patiënt

De patiënt die meestal alleen handelt, voert één of meer van de volgende gedragingen uit:

• bijten op de vingers of armen
• botten breken
• het haar uittrekken (trichotillomanie)
• met het hoofd ergens tegen bonken (headbangen)
• op de ogen drukken
• overmatig piercen of tatoeëren
• plukken op de huid of wonden opnieuw openen
• zichzelf krabben / krassen
• zichzelf met een naald blijven steken
• zichzelf slaan, bijvoorbeeld met een hamer of een ander voorwerp
• zichzelf snijden
• zichzelf verbranden met hete objecten (met verlichte lucifers, sigaretten of warme messen)

Meestal zorgen deze (combinaties van) handelingen voor kortstondige rust en ontspanning, maar later volgen schuld en schaamte en keren de emotionele gevoelens terug. Elk lichaamsdeel kan worden aangetast, maar bij de meeste patiënten zijn de armen, de benen en de voorkant van de romp getroffen. De zelfagressie kan tijdelijk zijn en na verloop van tijd stoppen, of langer aanhouden.

Opgemerkt door omgeving

Vaak probeert een patiënt die zich bezighoudt met zelfverwonding het gedrag te verbergen. De omgeving kan echter mogelijk tekenen van zelfbeschadiging opmerken doordat de patiënt:

• aanstekers, scheermessen of scherpe voorwerpen in huis heeft waarvan men niet verwacht dat deze aanwezig zijn
• lange mouwen en broeken draagt bij warm weer
• een negatief zelfbeeld heeft
• littekens heeft
• problemen heeft met het omgaan met gevoelens
• relatieproblemen heeft door gedrags- en emotionele instabiliteit, impulsiviteit en onvoorspelbaarheid
• slecht functioneert op het werk, op school of thuis
• verse snijwonden, krassen, blauwe plekken of andere wonden heeft
• uitspraken doet over hulpeloosheid, hopeloosheid of waardeloosheid

Diagnose en onderzoeken van psychische aandoening

Als een patiënt tekenen van zelfverwonding vertoont, moet deze een professionele zorgverlener in de geestelijke gezondheidszorg bezoeken. De arts voert een lichamelijk onderzoek uit en bemerkt (oude) verwondingen en littekens. Daarnaast wordt getest of de patiënt lijdt aan een andere psychiatrische aandoening met behulp van vragenlijsten. De diagnose is gebaseerd op lichamelijk en psychiatrisch onderzoek, aangezien er geen specifieke diagnostische testen voor zelfbeschadiging bestaan.

Behandeling van zelfverwonding

De arts identificeert en behandelt eventuele reeds bestaande persoonlijkheidsstoornissen. Voor het verwonden van het eigen lichaam bestaan er diverse behandelingen.

Hypnose en andere technieken voor zelfontspanning

Via deze behandelingen is het mogelijk om de stress en spanning te verminderen die vaak voorafgaan aan zelfverwondingincidenten.

Medicijnen

Antidepressiva, lage doses antipsychotica, of anti-angstmedicatie kunnen helpen om de eerste impulsieve reacties op stress te verminderen.

Psychotherapie

Psychotherapie helpt de patiënt om te stoppen met zelfverwonding. Dit kan via verschillende therapieën:

• Dialectische gedragstherapie (DBT): De patiënt ontvangt in zowel groeps- als individuele sessies tips voor zelfbeheersing. Hij leert ook om verdriet beter te verdragen en verwerft nieuwe copingvaardigheden, bijvoorbeeld door middel van mindfulness.
• Gezinstherapie: Deze therapie kan zowel de patiënt als zijn gezinsleden ten goede komen. Iedereen leert om direct en open met elkaar te communiceren.
• Groepstherapie: Praten in groep met lotgenoten helpt om de schaamte die gepaard gaat met zelfbeschadiging te verminderen. De patiënt leert op een gezonde manier emoties te uiten.
• Posttraumatische stresstherapieën: Deze therapieën zijn nuttig voor patiënten met een verleden van mishandeling of incest.

Prognose van zelfbeschadigend gedrag

Zelfverwonding kan mogelijk leiden tot levensbedreigende schade, maar artsen beschouwen het zelfbeschadigende gedrag niet als suïcidaal. De prognose voor zelfbeschadigend gedrag is afhankelijk van de emotionele of psychologische toestand van de patiënt en de aard van een onderliggende psychiatrische aandoening.

Complicaties van zichzelf verwonden

Zelfverwonding kan verschillende complicaties veroorzaken:

• ernstig, mogelijk dodelijk letsel
• infecties (door wonden of door het delen van hulpmiddelen)
• verergering van onderliggende problemen en aandoeningen indien niet adequaat behandeld
• verhoogd risico op zelfdoding
• permanente littekens of misvormingen
• verslechterende gevoelens van schaamte, schuldgevoel en een laag zelfbeeld

Preventie van zelfverwonding

Zelfverwonding kan worden voorkomen door:

• de emotionele en psychologische behoeften te erkennen en aan te pakken door middel van therapieën en steun
• gezonde copingmechanismen te ontwikkelen
• een sterk sociaal ondersteuningsnetwerk te onderhouden
• vroegtijdige interventie te zoeken bij tekenen van psychische problemen of stoornissen
• het volgen van preventieve maatregelen zoals het vermijden van triggers en stressfactoren