Zelfverwonding (zelfbeschadigend gedrag): Symptomen

Zelfverwonding, (zelfbeschadiging, automutilatie) is een psychische aandoening waarbij een patiënt zichzelf opzettelijk verwondt, maar niet als doel om zelfmoord te plegen. Enkele voorbeelden van zichzelf beschadigen zijn bijvoorbeeld de huid verbranden of de haren uittrekken. Meestal laat zelfverwonding sporen achter of veroorzaakt dit weefselbeschadiging, waardoor de omgeving dit ook kan oppikken. Diverse psychische problemen liggen vaak aan de basis van automutilatie. Een uitgebreid en individueel behandelplan met medicatie en/of therapieën helpt de patiënt om het afwijkende gedrag onder controle te krijgen. Onbehandeld komen mogelijk ernstige complicaties tot stand.

• Oorzaken van automutilatie
• Risicofactoren van zelfbeschadiging
• Symptomen
• Veroorzaakt door patiënt
• Opgemerkt door omgeving
• Diagnose en onderzoeken van psychische aandoening
• Behandeling van zelfverwonding
• Hypnose en andere technieken voor zelfontspanning
• Medicijnen
• Psychotherapie
• Prognose van zelfbeschadigend gedrag
• Complicaties van zichzelf verwonden

Oorzaken van automutilatie

Zelfverwonding treedt meestal op wanneer patiënten op een ongezonde manier overweldigende of verontrustende gevoelens, emotionele pijn, intense woede en frustratie willen uiten. Zichzelf beschadigen is soms ook een uiting van rebellie en/of afwijzing van de waarden van ouders en een manier om zichzelf te individualiseren. Voor patiënten is de zelfbeschadiging een manier om:

• anderen te beïnvloeden door ze te manipuleren, zodat ze zich schuldig voelen of zodat ze moeten zorgen voor de patiënt; de patiënt wil de anderen door de zelfbeschadiging soms ook laten verdwijnen uit het leven van de patiënt
• emotionele gevoelloosheid te doorbreken
• hulp te vragen op een indirecte manier of de aandacht te vestigen op de behoefte aan hulp
• pijn onder controle te houden en te beheren (want pijn van fysiek of seksueel misbruik of een trauma is niet te beheren)
• tijdelijk de intense gevoelens, druk of angst te verminderen

Zelfverwonding is soms ook een weerspiegeling van zelfhaat. Sommige patiënten die lijden aan automutilatie, straffen zichzelf voor het hebben van sterke gevoelens die ze meestal niet mochten uitdrukken als kinderen. Ze straffen zichzelf omdat ze vinden dat ze slecht zijn en zichzelf niet verdienen. Deze gevoelens zijn een uiting van misbruik en een overtuiging dat het misbruik terecht was.

Risicofactoren van zelfbeschadiging

Iedereen krijgt mogelijk te maken met zelfbeschadigend gedrag. Zelfverwonding komt echter vaker voor bij patiënten:

• die bij de opvoeding geen woede mochten tonen
• die een miskraam gehad hebben
• die gepest worden (thuis, op de school of op het werk)
• die te maken hebben gekregen met een overlijden van een vriend of familielid
• die vaardigheden missen om hun emoties te uiten en een goed sociaal ondersteuningsnetwerk missen
• met alcoholmisbruik
• met drugsmisbruik
• met een angststoornis
• met een bipolaire stoornis (stemmingsstoornis)
• met een borderline persoonlijkheidsstoornis
• met een depressie
• met een eetstoornis
• met een geschiedenis van fysiek, emotioneel of seksueel misbruik
• met een obsessief-compulsieve stoornis (obsessie en dwanghandelingen)
• met financiële problemen
• met schizofrenie (aandoening met onder andere waanideeën en hallucinaties)
• met vrienden die zichzelf verwonden
• van het vrouwelijke geslacht in de puberteit

Symptomen

Veroorzaakt door patiënt

De patiënt die meestal alleen handelt, voert één of meer van volgende gedragingen uit:

• bijten op de vingers of armen
• botten breken
• het haar uittrekken (trichotillomanie)
• met het hoofd ergens tegen bonken (headbangen)
• op de ogen drukken
• overmatig piercen of tatoeëren
• plukken op de huid of wonden opnieuw openen
• zichzelf krabben / krassen
• zichzelf met een naald blijven steken
• zichzelf slaan, bijvoorbeeld met een hamer of een ander voorwerp
• zichzelf snijden
• zichzelf verbranden met hete objecten (met verlichte lucifers, sigaretten of warme messen)

Meestal zorgen deze (combinaties van) handelingen voor kortstondige rust en ontspanning, maar later volgen schuld en schaamte en keren de emotionele gevoelens terug. Elk lichaamsdeel is mogelijk aangetast, maar bij de meeste patiënten zijn de armen, de benen en de voorkant van de romp getroffen. De zelfagressie kent een tijdelijk verloopt en stopt dan na verloop van tijd, of houdt langer aan.

Opgemerkt door omgeving

Vaak probeert een patiënt die zich bezighoudt met zelfverwonding het gedrag te verbergen. Mogelijk pikt een persoon omgeving wel tekenen van zelfbeschadiging op doordat de patiënt:

• aanstekers, scheermessen of scherpe voorwerpen in huis heeft waarvan een persoon uit de omgeving niet verwacht dat deze in huis zouden zijn
• een broek en lange mouwen draagt bij warm weer
• een negatief zelfbeeld heeft
• littekens heeft
• problemen heeft met het omgaan met gevoelens
• relatieproblemen heeft door gedrags- en emotionele instabiliteit, impulsiviteit en onvoorspelbaarheid
• slecht functioneert op het werk, op school of thuis
• verse snijwonden, krassen, blauwe plekken of andere wonden heeft
• uitspraken maakt over hulpeloosheid, hopeloosheid of waardeloosheid

Diagnose en onderzoeken van psychische aandoening

Als een patiënt tekenen van zelfverwonding vertoont, moet de patiënt een professionele zorgverstrekker in de geestelijke gezondheidszorg bezoeken. De arts voert een lichamelijk onderzoek uit en bemerkt (oude) verwondingen en littekens. Hij test eveneens of de patiënt lijdt aan een andere psychiatrische aandoening met behulp van vragenlijsten. De diagnose is gebaseerd op een lichamelijk en psychiatrisch onderzoek want voor het diagnosticeren van zelfbeschadiging bestaan geen diagnostische testen.

Behandeling van zelfverwonding

De arts identificeert en behandelt eventuele reeds bestaande persoonlijkheidsstoornissen. Voor het verwonden van het eigen lichaam bestaan er diverse behandelingen.

Hypnose en andere technieken voor zelfontspanning

Via deze behandelingen is het mogelijk om de stress en spanning te verminderen die vaak voorafgaan aan zelfverwondingincidenten.

Medicijnen

Antidepressiva, lage dosis antipsychotica, of anti-angstmedicatie verminderen de eerste impulsieve reactie op stress.

Psychotherapie

Psychotherapie helpt een patiënt om te stoppen met zelfverwonding.

• Dialectische gedragstherapie (DBT): De patiënt krijgt in groep en individueel tips rond zelfbeheersing. Hij leert bovendien om verdriet beter te verdragen en verwerft hierbij nieuwe copingvaardigheden, bijvoorbeeld door middel van mindfulness.
• Gezinstherapie: De patiënt en zijn gezinsleden zijn gebaat met dit type therapie. Iedereen leert om direct en open met elkaar te communiceren.
• Groepstherapie: Praten in groep met lotgenoten vermindert de schaamte die gepaard gaat met zelfbeschadiging. De patiënt leert op een gezonde manier de emoties uit te drukken.
• Posttraumatische stresstherapieën: Deze therapieën zijn nuttig voor patiënten die een verleden van mishandeling of incest hebben.

Prognose van zelfbeschadigend gedrag

Zelfverwonding leidt mogelijk tot levensbedreigende schade, maar artsen beschouwen het zelfbeschadigend gedrag niet als suïcidaal gedrag. De prognose voor zelfbeschadigend gedrag is afhankelijk van de emotionele of psychologische toestand van de patiënt en de aard van een onderliggende psychiatrische aandoening.

Complicaties van zichzelf verwonden

Zelfverwonding veroorzaakt verschillende mogelijke complicaties:

• een ernstig, mogelijk dodelijk letsel
• een infectie (door wonden of door het delen van hulpmiddelen)
• een verergering van onderliggende problemen en aandoeningen, indien niet adequaat behandeld
• een verhoogd risico op zelfdoding
• permanente littekens of misvormingen
• verslechterende gevoelens van schaamte, schuldgevoel en een laag zelfbeeld