Haemophilus influenzae (Hib): algemeen, ziekten, vaccinatie

Haemophilus influenzae is een bacterie die bij veel mensen in de neus-keelholte voorkomt. Na bijvoorbeeld een virusinfectie kan type b van deze bacterie ernstige ziekten geven, zoals longontsteking en hersenvliesontsteking. Vroeger gingen veel kinderen dood aan ziekten veroorzaakt door deze bacterie, tegenwoordig bestaat er een vaccin en komt dit veel minder voor. Informatie over Haemophilus influenzae b (Hib): algemeen, ziekten, ziekteverschijnselen, behandeling en bijzonderheden. Foto: Haemophilus influenzae in een Grampreparaat, tussen witte bloedcellen

• Algemene informatie over Haemophilus influenzae
• Haemophilus influenzae: de ontdekking
• Haemophilus influenzae in het laboratorium
• Hoe ontstaat ziekte door Hib?
• Ernstige infecties door Hib en de ziekteverschijnselen
• De behandeling van infecties door Hib
• Wie lopen risico op een infectie met Hib?
• Vaccinatie tegen Hib

Algemene informatie over Haemophilus influenzae

Haemophilus influenzae is een bacterie die (alleen) bij mensen voorkomt en die bij gezonde mensen in de neus-keelholte te vinden is. Er zijn verschillende typen, maar type b is de belangrijkste als het gaat om ernstige infecties waarbij deze bacterie de oorzaak is. Deze wordt Haemophilus influenzae b genoemd of kortweg Hib. Vanaf 1993 worden kinderen in Nederland gevaccineerd tegen deze bacterie, waarna het aantal infecties drastisch is afgenomen.

Haemophilus influenzae: de ontdekking

Deze bacterie werd in 1892 ontdekt door de Duitse bacterioloog Richard Pfeiffer in de bovenste luchtwegen bij de mens. Rond het jaar 1890 heerste er een wereldwijde griepepidemie (pandemie) en hij nam ten onrechte aan dat Haemophilus de verwekker was van de griep. Daarom kreeg deze aanvankelijk de naam 'Bacillus influenzae', letterlijk 'bacterie van de influenza', de griep dus. Dertig jaar later, toen in 1918 de Spaanse griep de wereld trof werd door andere onderzoekers ontdekt dat het bij de griep niet om een bacterie maar om een virus ging, het influenzavirus.

Haemophilus influenzae in het laboratorium

Onder de microscoop zijn deze bacteriën te zien als Gram-negatieve polymorfe staafjes met een kapsel om zich heen. Dit kapsel bestaat uit polysacchariden. De samenstelling van het kapsel is anders bij de verschillende typen Haemophilus. Door de verschillen in dit kapsel kan men 6 verschillende serotypen onderscheiden: a t/m f, waarbij het in dit verband dus vooral om type b gaat. Er zijn twee groeifactoren nodig om Haemophilus influenzae zich in het laboratorium te kunnen laten vermenigvuldigen, X- en de V-factor, die in rode bloedcellen voorkomen. Vandaar de naam haemophilus: letterlijk 'bloedminnend'. Om te onderzoek of het bij bepaalde infecties om Haemophilus influenzae gaat wordt in het laboratorium een kweek gedaan van bijvoorbeeld sputum, bloed, gewrichtsvloeistof of hersenvloeistof (liquor cerebrospinalis).

Hoe ontstaat ziekte door Hib?

Vanuit de bovenste luchtwegen, waar de bacterie zich normaal bevindt, vindt verspreiding door de lucht vooral plaats door middel van druppeltjes die vrijkomen bij niezen, hoesten en direct contact. De Hib-bacteriën kunnen via het slijmvlies van de luchtwegen doordringen naar de bloedbaan. Het gebeurt vaak dat door bijvoorbeeld een voorafgaande virusinfectie van de luchtwegen de weefsels daar al wat zijn beschadigd, waardoor de bacteriën makkelijker verder het lichaam in gaan. Wat hierbij nadelig werkt is dat het kapsel van de Hib-bacterie deze beschermt tegen 'opgegeten' worden door de afweercellen (fagocytose) van het lichaam. Eenmaal in de bloedbaan kan verspreiding plaatsvinden naar andere delen van het lichaam, waar ernstige ontstekingen kunnen ontstaan.

Ernstige infecties door Hib en de ziekteverschijnselen

Voordat er kon worden gevaccineerd tegen Hib waren het vooral kinderen tot de leeftijd van 6 jaar die ernstige infecties met deze bacterie kregen. Hib was lange tijd de belangrijkste verwekker van:

Meningitis (hersenvliesontsteking):
Hersenvliesontsteking waarbij Hib de verwekker is komt tegenwoordig vooral voor als het vaccin niet goed heeft gewerkt.
Ongeveer de helft van de kinderen met deze vorm van hersenvliesontsteking zijn baby's tot de leeftijd van een jaar, maar zelden gaat het om pasgeborenen. Het is een ernstige ziekte, die zo snel mogelijk behandeld moet worden met antibiotica omdat daarmee de kans op blijvende schade kleiner is. De ziekteverschijnselen zijn:

• hoofdpijn
• overgeven
• koorts
• sufheid
• nekstijfheid (wat later, en meestal niet bij baby's)

Epiglottitis (ontsteking van het strotklepje)
Het gaat hierbij om een (zeldzame) ontsteking van het klepje dat de grote luchtweg naar de longen afsluit bij het doorslikken van voedsel. Het komt vooral voor bij kinderen van een tot zes jaar. Door de infectie met Hib zwelt het strotklepje op en sluit de luchtpijp gedeeltelijk af. Als de zwelling ernstiger wordt kan de luchtpijp helemaal afgesloten raken en kan het kind geen adem meer halen. Uiteraard moet er direct worden ingegrepen omdat anders een levensbedreigende situatie kan ontstaan. Een arts moet snel gewaarschuwd worden waarna met antibiotica kan worden begonnen. Eventueel vindt er beademing plaats door middel van een buisje in de keel. De ziekteverschijnselen treden meestal plotseling - binnen een uur of twee - op:

• hoge koorts
• ernstige keelpijn
• moeilijk kunnen slikken
• speeksel uit de mond
• rusteloosheid, bedrukt gevoel
• snelle, moeizame ademhaling met geluid

Pneumonie (longontsteking)
Het is bij een bacteriële longontsteking niet te zeggen om welke bacterie het gaat zonder dat er onder andere een kweek is gedaan van opgehoest sputum. Deze vorm van longontsteking kan ook worden veroorzaakt door bijvoorbeeld pneumokokken. Bacteriële longontsteking door Hib is een ernstige ziekte en komt meestal voor bij kinderen tussen de 4 maanden en 4 jaar oud, en meestal in het najaar en de winter. Behandeling gebeurt met antibiotica, en de belangrijkste ziekteverschijnselen zijn:

• koorts
• hoesten met sputum opgeven
• benauwdheid
• versnelde ademhaling
• algehele malaise
• eventueel buikpijn

(Meer informatie over pneumonie)

Gewrichtsontsteking (septische artritis)
Hib kan gewrichtsontsteking veroorzaken en beperkt zich meestal tot een groot gewricht. Bij kinderen onder de 2 jaar is de bacterie een belangrijke oorzaak van deze ontsteking. Om het zeker te weten moet vocht uit het gewricht onderzocht worden. De ziekteverschijnselen zijn:

• koorts
• pijn en zwelling in het gewricht
• niet goed kunnen bewegen van het gewricht

De behandeling van infecties door Hib

Voor de behandeling van meningitis en epiglottitis worden antibiotica uit de groep cefalosporinen gebruikt en dit gebeurt via een infuus. Bij pneumonie en artritis wordt amoxicilline/clavulaanzuur (Augmentin) gebruikt. Eventueel kunnen andere antibiotica worden ingezet als blijkt dat de gevoeligheid van de bacterie anders is dan verwacht.

Wie lopen risico op een infectie met Hib?

Kinderen onder de 6 jaar, die nog niet of niet volledig (minder dan 3 vaccinaties) gevaccineerd zijn lopen risico op een infectie met Hib, net als gezinsleden of andere mensen die direct contact hebben met iemand met een Hib-infectie. Mensen van wie de milt is verwijderd of die een niet goed functionerende milt hebben lopen meer kans op een ernstig verlopende infectie met Hib, net als mensen die aan een chronische ziekte lijden of een stoornis in de afweer hebben (immuunstoornis).

Vaccinatie tegen Hib

In Nederland wordt sinds 1993 gevaccineerd tegen Hib, het vaccin is opgenomen in het Rijksvaccinatieprogramma. Kinderen krijgen de vaccinatie op de leeftijd van 2,3,4 en 11 maanden. Er zijn tenminste drie vaccinaties nodig om beschermd te zijn. Het vaccin tegen Hib is niet werkzaam tegen andere typen Haemophilus. Vanaf het moment van de invoering van de vaccinatie tegen Hib is het aantal gevallen van meningitis veroorzaakt door Hib afgenomen met meer dan 90%. Dit geldt voor Nederland en de Verenigde Staten. Sinds het jaar 2000 is weer een lichte toename te zien van ernstige infecties waarbij Hib de verwekker is. Het is niet helemaal duidelijk wat hiervan de oorzaak is. In ontwikkelingslanden worden nog maar weinig kinderen tegen Hib gevaccineerd. Problemen met onder andere de hoge kosten liggen hieraan ten grondslag.