Speekselstenen (sialolithiasis)

Speekselstenen (oftewel sialolithiasis) ontstaan meestal in de glandula submandibularis, dit is een speekselklier die zich in de onderkaak bevindt. Speekselstenen kunnen op verschillende manieren ontstaan en het is vaak niet precies te zeggen wat de oorzaak van een speekselsteen was. Gelukkig is een speekselsteen vaak relatief gemakkelijk te behandelen en zorgt de steen niet in alle gevallen voor pijn. In dit artikel leest u alles over sialolithiasis.

Indeling

• Wat is sialolithiasis?
• Epidemiologie van speekselstenen
• Hoe ontstaan speekselstenen?
• Wat zijn de risicofactoren voor het ontstaan van speekselstenen?
• Wat zijn de symptomen van speekselstenen?
• Hoe wordt een speekselsteen gediagnosticeerd?
• Wat is de behandeling van speekselstenen?

Wat is sialolithiasis?

Sialolithiasis is speekselsteenvorming in de afvoergang van de speekselklier of in de speekselklier zelf. Er kan daarbij sprake zijn van een enkele steen of meerdere steentjes. De grootte van een speekselsteen kan variëren van enkele milimeters tot centimeters.

Epidemiologie van speekselstenen

Speekselstenen komen niet vaak voor, de incidentie bij autopsie (lijkschouwing) ligt rond de 1%. Het aantal symptomatische gevallen van sialolithiais ligt in Engeland tussen de 27 en 59 per milioen inwoners per jaar. Het merendeel van de speekselstenen (80-92%) komt voor in de hoofdductus of de hilus (de plaats waar afvoerkanalen uit de speekselklier komen) van de glandula submandibularis, dit is een speekselklier die zich in de onderkaak bevindt. Verder ontstaat 6-20% van de speekselstenen in de glandulae parotideae (de speekselklieren die voor het oor lopen) en 1-2% ontstaat in de glandula sublinguale (de speekselklier onder de tong) en andere kleine speeksleklieren in de mondholte. Speekselstenen in de submandibulaire klier, of de afvoergang hiervan, zijn vaak groter dan stenen in de glandulae parotideae. Speekselstenen komen 2 keer zo vaak bij mannen als bij vrouwen en speekselstenen ontwikkelen zich meestal tussen het 30e en het 60e levensjaar.

Hoe ontstaan speekselstenen?

De theorie is dat speekselstenen ontstaan nadat speeksel dat rijk is aan calcium een tijd heeft stilgestaan. Dit zou leiden tot een gedeeltelijke afsluiting van de afvoergang van de speekselklier. De speekselsteen ontstaat door afzetting van kalkzouten rond een centrale kern, die bestaat uit afgestoten epitheelcellen, bacteriën, een lichaamsvreemd object of producten van bacteriële weefselbeschadigingen. De directe oorzaak van speekselstenen is meestal onbekend. De voorkeur voor de lokatie in de hilus en de afvoergangen van de glandula submandibularis heeft te maken met de verhoogde viscositeit (stroperigheid) van het door deze speekselklier geproduceerde speeksel in tegenstelling tot het speeksel uit de glandula parotidea. Verder is de afvoergang van de glandula submandibularis lang en groot, met een relatief langzame speekselstroom, gedeeltelijk tegen de zwaartekracht in. Al deze factoren zouden ertoe kunnen leiden dat speeksel stil blijft staan en de kans krijgt om afzettingen te vormen.

Wat zijn de risicofactoren voor het ontstaan van speekselstenen?

Stenen op andere plaatsen in het lichaam, zoals galstenen en nierstenen, houden geen verband met het ontstaan van speekselstenen en vormen dan ook geen verhoogd risico. Ontsteking van de speekselklier (sialadenitis) of van de afvoergang en lokale beschadigingen dragen wel bij aan het ontstaan van speekselstenen. Andere risicofactoren zijn uitdroging en het gebruik van bepaalde medicatie, met name anticholinergica.

Wat zijn de symptomen van speekselstenen?

Vlak voor en tijdens de maaltijd heeft iemand met speekselstenen last van aanvallen van pijn en zwelling in het gebied van de onderkaak. Dit is het moment dat er veel speeksel wordt geproduceerd dat niet kan worden afgevoerd. In 30% van de gevallen is er sprake van een pijnloze zwelling in het gebied van de onderkaak. Het kan ook zo zijn dat een speekselsteen aanwezig is zonder klachten te veroorzaken.

Hoe wordt een speekselsteen gediagnosticeerd?

De stenen zijn meestal door een (KNO-)arts vast te stellen met de hand. Hierbij voelt de arts met twee handen, waarbij voorzichtig van achter naar voren wordt gevoeld met één hand in de mond en één hand op de buitenkant van de wang. Dit dient van achter naar voren te gebeuren om te voorkomen dat de speekselsteen verder de verkeerde richting op beweegt. Vaak is dit onderzoek pijnlijk. Speekselstenen zijn meestal hard en klein, verder kunnen ze glad of onregelmatig van oppervlak zijn.

Er kan als aanvullend onderzoek een röntgenopname worden gemaakt ter bevestiging van de diagnose. Hiermee kan ook worden gecontroleerd of er meerdere speekselstenen aanwezig zijn. De röntgenopname toont in het geval van een speekselsteen meestal een kalkhoudende massa. Als röntgenopname is een CT-scan het onderzoek van eerste keus. Daarnaast kan een steen aantoonbaar zijn middels een echo, vooral in die gevallen waar een steen niet te zien is op een röntgenopname.

Wat is de behandeling van speekselstenen?

In de meerderheid van de gevallen kan volstaan worden met conservatieve therapie, oftewel geen chirurgische ingreep maar een afwachtend beleid. Het is hierbij belangrijk om de patiënt goed te laten drinken en zo nodig NSAID’s (ibuprofen) te geven tegen de pijn. In sommige gevallen kan de steen eruit gemasseerd worden.
Zo nodig kan onder plaatselijk verdoving verwijdering van de speekselsteen plaatsvinden. Hierbij worden zowel de speekselklier als de steen verwijderd.