Speekselsteen: symptomen, oorzaak, behandeling en voorkomen

Een speekselsteen of speekselkliersteen is een verkalking van ingedikt speeksel in een speekselklier, meestal in de onderkaaksspeekselklier en minder vaak in de oorspeekselklieren aan de binnenkant van de wangen of de sublinguale speekselklieren onder de tong. Een speekselsteen komt met name voor in de uitvoergang van de speekselklier en bijna nooit in de klier zelf. Een dergelijk steentje kan de speekselstroom in de mond blokkeren. Veel mensen die last hebben van speekselstenen, hebben meerdere stenen. Als je symptomen vertoont van een speekselsteen, zal je huisarts eerst op stenen controleren middels een lichamelijk onderzoek. Soms kunnen ook aanvullende onderzoeken worden uitgevoerd, zoals röntgenfoto's, CT-scans of echografie. Kleine speekselstenen kun je vaak wegkrijgen door een zuur dieet om de speekselafscheiding te stimuleren en massage. Bij grotere stenen is een medische ingreep nodig. Er is geen manier bekend om een speelsteen te voorkomen, maar veel drinken is goed.

• Wat is een speekselsteen?
• Synoniemen
• Speekselsteen symptomen
• Pijn en zwelling
• Voorkeursplek
• Kleur en omvang
• Complicaties
• Oorzaak en risicofactoren
• Wie krijgen er last van?
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling
• Zelfzorg
• Medische behandeling
• Ondersteunende behandeling
• Speekselsteen zelf verwijderen?
• Hoe doe je dat?
• Voldoende water drinken
• Zuig op zuur fruit of harde, zure snoepjes
• Zacht masseren
• Wees voorzichtig
• Prognose en langetermijnvooruitzichten
• Preventie en voorkomen van speekselstenen

Wat is een speekselsteen?

In de speekselklieren kunnen zich een of meerdere stenen vormen, wat kan leiden tot een obstructie of verstopping van de speekselstroom. Dit kan pijn en zwelling van de getroffen speekselklier tot gevolg hebben. De precieze oorzaak van deze stenen is anno 2023 niet bekend. Soms komt een steen vanzelf of met een milde massage uit de mond. Vaak is echter een kleine ingreep nodig om de speekselsteen effectief te verwijderen.

Synoniemen

Andere benamingen van een speekselsteen zijn:

• sialolithiasis
• speeksel calculus
• speekselklierkanaalsteen
• speekselkliersteen

Speekselsteen symptomen

De symptomen van een speekselsteen variëren en hangen grotendeels af van de vraag of de obstructie van het speekselklierkanaal volledig of gedeeltelijk is en hoeveel druk er ontstaat binnen de klier. De ontwikkeling van een infectie in de klier heeft ook invloed op de klachten.

Pijn en zwelling

Symptomen van een speekselsteen bestaan uit:

• Pijn, die af en toe optreedt, en ineens vóór de maaltijd kan verergeren en dan langzaam beter worden (gedeeltelijke obstructie).
  Zwelling van de halsklier door obstructie a.g.v. een speekselsteen / Bron: James Heilman, MD, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)
• Zwelling van de klier, gewoonlijk met tussenpozen, vaak plotseling voorkomend of ergen wordend vóór de maaltijd, en dan langzaam aflopend (gedeeltelijke obstructie).
• Gevoeligheid van de betrokken klier.
• Voelbare harde bult, als de steen zich aan het einde van het kanaal bevindt. Als de speekselsteen zich in de buurt van de submandibulaire kanaalopening bevindt, kan de knobbel onder de tong worden gevoeld.
• Gebrek aan speeksel uit de aangedane speekselklierkanaal (totale obstructie).
• Erytheem (roodheid) van de mond (infectie).
• Pus die uit het kanaal vrijkomt (infectie).
• Lymfadenitis of speekselklierontsteking in de hals (infectie).
• Slechte adem.
• In zeldzame gevallen, wanneer zich stenen vormen in de kleine speekselklieren, is er meestal slechts een lichte lokale zwelling in de vorm van een kleine knobbel en gevoeligheid.

Voorkeursplek

De meeste (ongeveer 8-9 van de 10 gevallen) speekselstenen vormen zich in een van de onderkaaksspeekselklieren (glandula submandibularis), welke zich links en rechts onder de kaakhoek bevinden. Het komt minder vaak voor in de bijoorspeekselklier (glandula parotis) en slechts zelden in de ondertongspeekselklier of ondertongsklier (glandula sublingualis).

Kleur en omvang

Speekselstenen zijn veel geel of geelbruin van kleur en variëren sterk in omvang en gewicht. Een speekselsteen kan een diameter hebben van 2 mm tot 3 cm. Het gewicht van een steen kan variëren van 1 mg tot 6 gram. In de literatuur worden speekselstenen met een doorsnede van 15 mm of groter of met een gewicht van meer dan 1 gram 'megaspeekselstenen' genoemd.

Complicaties

Ontsteking en infectie in de getroffen klier is een mogelijke complicatie.

Oorzaak en risicofactoren

Bepaalde stoffen in je speeksel, zoals calciumfosfaat en calciumcarbonaat, kunnen kristalliseren en stenen vormen. Ze kunnen variëren van enkele millimeters tot meer dan twee centimeter. Wanneer deze stenen je speekselkanalen blokkeren, bouwt het speeksel zich op in de klieren, waardoor ze zwellen. De reden waarom de stenen zich vormen, is anno 2023 niet bekend. Er circuleren een paar hypothesen:

• het samensmelten van zeer kleine speekselsteentjes
• verschil in bouw van de afvoerbuizen van de
• een veranderde biochemische samenstelling van het speeksel

Een paar factoren worden geassocieerd met een hoger risico om speekselstenen te krijgen:

• het nemen van medicijnen zoals bloeddrukmiddelen, antihistaminica en antidepressiva (middelen tegen depressie), die de hoeveelheid speeksel die door je klieren wordt geproduceerd verminderen
• uitdroging, omdat dit je speeksel meer geconcentreerd maakt
• niet genoeg voedsel eten, waardoor de speekselproductie afneemt

Wie krijgen er last van?

Het voorkomen van speekselstenen in de algemene populatie is ongeveer 1,2%, terwijl het voorkomen van speekselstenen die symptomen veroorzaken ongeveer 0,45% is. Speekselstenen komen twee keer zo vaak bij mannen als bij vrouwen. Ze worden meestal gezien bij mensen tussen de 30 en 60 jaar oud, en ze komen niet vaak voor bij kinderen.

Onderzoek en diagnose

De diagnose wordt meestal gesteld door de karakteristieke klachten en lichamelijk onderzoek. De diagnose kan worden bevestigd door röntgenfoto's (80% van de speekselstenen zijn zichtbaar op röntgenfoto's), door sialogram (waarmee het afvoerbuizensysteem van de speekselklier in beeld gebracht wordt) of door echografie.

Behandeling

Zelfzorg

Kleine speekselstenen kun je soms loskrijgen door veel te drinken (hydratatie) en door voedsel of drank te nemen die zuur is. Zuigen op zure snoepjes of op citrusvruchten, zoals een citroen of sinaasappel, kan de speekselsecretie stimuleren waardoor het speekselsteentje uit de speekselklier spoelt. Daarnaast wordt geadviseerd de aangedane speekselklier te masseren (zie onder).

Medische behandeling

Speekselstenen kunnen vaak onder plaatselijke verdoving chirurgisch worden verwijderd. Na verwijdering is het verstandig de speekselklier te masseren en een zuur dieet te volgen teneinde de speekselafscheiding te stimuleren. De arts kan ook gebruikmaken van ultrasone vergruizing (middels schokgolven) van speekselstenen (lithotripsie) om speekselstenen in stukjes uiteen te laten vallen die vervolgens via de speekselsecretie uit de afvoergang kunnen worden gespoeld. Nadeel kan zijn dat achtergebleven deeltjes kunnen fungeren als aangrijpingspunt voor de vorming van een nieuwe speekselsteen. Voorts kan de arts door middel van een endoscopische benadering speekselstenen chirurgisch verwijderen.

Ondersteunende behandeling

In geval van een ontsteking, kan de arts antibiotica voorschrijven.

Speekselsteen zelf verwijderen?

Wat kun je zelf doen bij een speekselsteen en kun je deze zelf verwijderen?

Hoe doe je dat?

Als je vermoedt dat je een speekselsteen hebt, is het alleszins verstandig om een (tand)arts te raadplegen voor een juiste diagnose en behandelingsadvies. Het zelf proberen te verwijderen van een speekselsteen kan riskant zijn. Het bijvoorbeeld leiden tot infecties of beschadiging van de speekselklieren.

Het is wel zo dat sommige kleine speekselstenen vanzelf uit de speekselklieren kunnen komen door de speekselproductie te stimuleren of door massage, maar dit moet met de nodige voorzichtigheid gebeuren. Hier zijn enkele stappen die je kunt proberen als je denkt dat je een kleine speekselsteen hebt:

Voldoende water drinken

Drink voldoende water om de speekselproductie te stimuleren. Voldoende gehydrateerd blijven kan helpen bij het wegspoelen van kleine stenen.

Zuig op zuur fruit of harde, zure snoepjes

Het zuigen op zuur fruit, zoals citroenen of limes, kan de speekselproductie tijdelijk verhogen en soms helpen bij het verplaatsen van de speekselsteen. Zuigen op harde, zure snoepjes kan ook helpen.

Zacht masseren

Je kunt voorzichtig de speekselklier waarin je denkt dat de steen zich bevindt, masseren. Dit stimuleert de speekselstroom waardoor het speekselsteentje mogelijk loskomt.

Masseren doe je zo:

Voor klachten bij het oor
Als je klachten hebt bij je oor, kun je voorzichtig masseren vanaf je oor richting je bovenlip. Begin bij het oor en beweeg je vingers voorzichtig naar boven in de richting van je bovenlip. Dit stimuleert de speekselstroom en verplaatst eventueel de speekselsteen als die in de buurt van je oor zit.

Voor klachten bij de hoek van de onderkaak
Als je klachten ervaart bij de hoek van je onderkaak, kun je voorzichtig masseren vanaf de kaakhoek naar beneden, over de onderkant van de kin, in de richting van de kinpunt. Begin bij de kaakhoek en beweeg je vingers voorzichtig naar beneden in de richting van de kinpunt. Hierdoor stimuleer je de speekselstroom in dat gebied. Mogelijk komt daardoor het steentje los.

Wees voorzichtig

Wees wel voorzichtig als je peekselstenen zelf wilt verwijderen. Forceer niets en oefen geen overmatige druk uit, omdat dit pijnlijk kan zijn en schade aan de speekselklieren kan veroorzaken. Als de speekselsteen niet binnen redelijke tijd vanzelf uitkomt of als je ernstige pijn, zwelling, infectie of andere symptomen ervaart, is het raadzaam om onmiddellijk medische hulp te zoeken, bijvoorbeeld bij je tandarts of huisarts.

Prognose en langetermijnvooruitzichten

In de meeste gevallen wordt een speekselsteen zonder complicaties verwijderd. Als je speekselklierstenen blijft ontwikkelen, kan de arts aanbevelen om de aangedane klier operatief te verwijderen. Omdat je veel andere speekselklieren hebt, heb je nog steeds voldoende speeksel als deze wordt verwijderd. Deze operaties zijn echter niet zonder risico. Zenuwen die verschillende gezichtsspieren en de zweetproductie regelen, lopen door of nabij de belangrijkste speekselklieren.

Preventie en voorkomen van speekselstenen

Aangezien de precieze oorzaak van speekselstenen anno 2023 niet bekend is, is er geen manier bekend om ze te voorkomen. Het is echter belangrijk om veel te drinken, vooral als je regelmatig sport of in een warm klimaat leeft.

Lees verder

• Amandelstenen: symptomen en behandeling tonsilstenen
• Speekselklierontsteking: symptomen, oorzaak en behandeling
• Speekselklierkanker: symptomen, oorzaak en behandeling
• Droge mond (en keel): symptomen, oorzaak en behandeling
• Droge tong: symptomen, oorzaken, behandeling en preventie