Speeksel: functie, te weinig of te veel en speekselklieren

Voor de speekselproductie hebben mensen twee oorspeekselklieren (glandula parotis), twee onderkaakspeekselklieren (glandula submandibularis) en twee ondertongspeekselklieren (glandula sublingualis). Deze zes speekselklieren worden de grote speekselklieren genoemd. Er zijn ook 600 - 1000 kleine speekselklieren die regelmatig verspreid liggen over het slijmvlies van de mond en keel. De speekselklieren produceren speeksel, een vloeistof die bestaat uit water, elektrolyten, slijm (mucines), verschillende enzymen, eiwitten en antistoffen en verschillende functies heeft. Niet alleen smeert speeksel de keel, het breekt ook zetmeel af en het bevat eiwitten die zijn betrokken bij de bescherming van tanden, kiezen en zachte weefsels in de mond. Omdat mensen zoveel speekselklieren hebben, heeft het verwijderen van een grote speekselklier meestal geen invloed op de dagelijkse productie van speekselklieren.

• Wat is speeksel?
• Speekselklieren
• Soorten speeksel
• Speekselsamenstelling
• Water, eiwitten en andere componenten
• Elektrolyten
• Spijsverteringsenzymen
• Lipase
• Afscheiding van speeksel
• Functie van speeksel
• Algemeen
• Beschrijving
• Speekselklieraandoeningen
• Te veel speeksel
• Te weinig speeksel
• Gevolgen
• Oorzaken
• Top 10 speekselbevorderende voedingsmiddelen

Wat is speeksel?

Speeksel is de geurloze en smaakloze afscheiding van de speekselklieren in de mondholte. Het smeert de keel en de voedselbrij zodat je het gemakkelijker door kunt slikken. Speeksel bevat ook spijsverteringsenzymen en is belangrijk voor het herkennen van smaak. Speekselklieren zijn exocriene klieren, ze produceren het speeksel in de mond en geven het af in de mondholte. De speekselklieren kunnen worden onderscheiden in grote en kleine klieren in het menselijk organisme.

Speekselklieren

Het grootste deel van het speeksel wordt geproduceerd door de grote speekselklieren.

• twee oorspeekselklieren (glandula parotis)
• twee onderkaakspeekselklieren (glandula submandibularis)
• twee ondertongspeekselklieren (glandula sublingualis)

De drie grote speekselklieren nemen ongeveer 90 procent van de totale vloeistofproductie voor hun rekening. Het resterende deel wordt geproduceerd door een groot aantal kleinere speekselklieren, alle gelegen in of rond de mondholte. In totaal wordt in de loop van een dag ongeveer 0,5 tot 1,5 liter speeksel beschikbaar gesteld. De productie van deze vloeistof neemt vooral toe vóór de maaltijd.

Verschillende ziekten kunnen van invloed zijn op de functie van de speekselklieren. In de meeste gevallen worden alleen de grote speekselklieren getroffen, terwijl de kleine klieren gespaard blijven. Aangezien de grote speekselklieren het grootste deel van de speekselproductie voor hun rekening nemen, kunnen de gevolgen toch ernstig zijn.

Soorten speeksel

Het lichaam produceert ongeveer 0,5 tot 1,5 liter speeksel per dag. De samenstelling van de secretie hangt af van de producerende klier:

• De oorspeekselklier of glandula parotis produceert zogenaamd verdunningsspeeksel, een dunne, eiwitarme afscheiding die ongeveer een kwart van de totale hoeveelheid speeksel vormt.
• De onderkaakspeekselklier of glandula submandibularis vormt een helder, eiwithoudend en zwak vezelig 'glijdend speeksel', dat ongeveer tweederde van de hoeveelheid speeksel die elke dag wordt geproduceerd, vormt.
• De ondertongspeekselklier of glandula sublingualis zorgt voor een eiwitrijk, vezelig 'glijdend' speeksel.

Speekselsamenstelling

Water, eiwitten en andere componenten

Ongeveer 99 procent van het speeksel bestaat uit water. De resterende 1 procent bestaat uit vele andere componenten. Een liter speeksel bevat in totaal ongeveer 1,4 tot 1,6 gram eiwit als mucine (slijmstof) in de vorm van mucoproteïnen (eiwitten met een koolhydraatgehalte). Mucines vormen de slijmlaag op de wand van de mondholte (evenals de slokdarm, maag en darmen). Het speeksel bevat ook ammoniak, urinezuur en ureum, wat foliumzuur en vitamine C. Het bevat ook elektrolyten zoals natrium en kalium.

Elektrolyten

Electrolyten zijn essentiële mineralen, onder meer natrium, kalium, magnesium en calcium. Elektrolyten zijn betrokken bij allerlei essentiële processen in je lichaam. Ze helpen de hoeveelheid water in het lichaam en de overdracht van zenuw- en spierimpulsen te reguleren. In de mond helpen onder andere de mineralen calcium, magnesium en fosfor het tandglazuur te versterken en te verharden, wat het risico op gaatjes vermindert. Na elke zuuraanval herstellen ze het tandglazuur.

Spijsverteringsenzymen

Spijsverteringsenzymen worden ook aangetroffen in speeksel. De belangrijkste vertegenwoordiger is alfa-amylase (ptyaline of zogeheten 'speekselstof'), dat koolhydraten (zetmeel) kan afbreken. Het wordt bijna uitsluitend geproduceerd en uitgescheiden door de oorspeekselklier (glandula parotis), in een hoeveelheid die voldoende zou zijn om alle zetmeel in het voedsel dat je binnenkrijgt te verteren. Hier krijgt het echter niet genoeg tijd voor omdat de voedselbrij relatief snel wordt ingeslikt (samen met het enzym). In de maag wordt het speekselamylase geïnactiveerd door het zure maagsap. Het amylase uit de alvleesklier moet vervolgens zorgen voor verdere splitsing van koolhydraten in de dunne darm.

Lipase

Een ander enzym in speeksel is de vet-splitsende lipase, die wordt uitgescheiden door de tongklieren. Lipasen zijn vet-splitsende enzymen die vetten splitsen in glycerine en vetzuren. Dit enzym is vooral belangrijk voor zuigelingen, namelijk voor de vertering van het vet in moedermelk. Dit melkvet dekt een groot deel van de energiebehoefte van baby's.

Afscheiding van speeksel

De afscheiding van speeksel wordt veroorzaakt door chemische stimulatie van het mondslijmvlies (contact met voedsel) en door mechanische stimuli (kauwen). Geur en smaakstimuli (zoals een geroosterde geur, baklucht of een citroengeur), hongerig voelen en psychogene factoren leiden ook tot speekselvloed. Bij bepaalde etensgeuren kan het water je letterlijk in de mond lopen. Wanneer je slaap of lijdt aan uitdroging komt er weinig speeksel vrij.

Functie van speeksel

Algemeen

Speeksel heeft verschillende functies, waaronder:

• Het is een oplosmiddel voor voedingsstoffen dat alleen in opgeloste toestand kan worden herkend door de smaakreceptoren in de tong.
• Mucine, het 'smeermiddel' van de mondholte, maakt het gemakkelijker om vaste voedingsbestanddelen te kauwen en door te slikken.
• Mucine beschermt door de slijmlaag die het vormt in mondholte de onderliggende cellaag (epitheel) tegen verwonding en uitdroging.
• Speeksel bevat spijsverteringsenzymen zoals het vet-splitsende lipase en de koolhydraatsplitsende ⍺-amylase.
• Andere enzymen die aanwezig zijn in speeksel, zijn lysozym en peroxidase. Lysozyme kan componenten van de celwand van bacteriën afbreken; Peroxidase heeft aspecifieke antibacteriële en antivirale eigenschappen.
• Immunoglobuline A (IgA) zit ook in het speeksel: dit type antilichaam kan pathogenen of ziekteverwekkers afweren.
• Speeksel bevochtigt de mondholte, wat belangrijk is voor een duidelijke spraak.
• Speeksel houdt de mond schoon door de mondholte en tanden voortdurend te spoelen.

Beschrijving

De functie van de speekselklieren is om speeksel te produceren. Dit is verantwoordelijk voor tal van taken en de consistentie varieert, afhankelijk van de speekselklier. Er is sereus (waterachtig) en slijmerig speeksel. Terwijl sereus speeksel erg dun is, heeft slijmspeeksel een slijmerige en taaie textuur. Samen produceren de speekselklieren een vloeibare tot viskeuze afscheiding. Dit dient om het mondslijmvlies te bevochtigen. Het wordt gemengd met voedsel wanneer je voedsel eet en kauwt. Aan de ene kant wordt de voedselbrij glad gemaakt, aan de andere kant zijn er al bepaalde enzymen in het speeksel die de spijsvertering reeds in gang zetten. Koolhydraten bestaan uit korte of lange ketens van suikermoleculen. Koolhydraten met lange ketens worden bijvoorbeeld tijdens het kauwen in kortere ketens gesplitst.

De gladheid van de voedselbrij is vooral belangrijk wanneer deze door het spijsverteringsstelsel wordt getransporteerd. Speeksel bezit ook balancerende zuren en basen. Bij een gezond persoon is de pH in de mond ongeveer 7, waardoor deze neutraal is. Verschillende gerechten kunnen echter de pH verhogen of verlagen. Een dergelijk proces kan leiden tot klachten, zoals een demineralisatieproces. Cariës of tandbederf is een demineralisatieproces van het tandweefsel: tandglazuur, dentine (tandbeen) en wortelcement. Dit begint bij een pH van 6,7, bij 5,5 treedt er permanente schade op aan het glazuur. Maar niet alleen een te lage pH-waarde kan de gezondheid in de mondholte beïnvloeden, een te hoge waarde heeft ook een negatief effect. Dit wordt door speeksel geneutraliseerd door de verhoogde productie van vloeistoffen of eiwitten.

Speekselklieraandoeningen

Verschillende ziekten kunnen voorkomen in de regio van de speekselklieren, zoals:

• speekselklierkanker
• speekselstenen
• speekselklierontsteking
• het syndroom van Sjögren, waarbij ontstekingen ontstaan in onder meer speekselklieren en traanklieren

De meeste speekselklieraandoeningen manifesteren zich door zwelling van de klier. Dit kan te wijten zijn aan speekseldrainage-aandoeningen, ontstekingsveranderingen in het weefsel of tumoren.

Te veel speeksel

Tot de leeftijd van vier jaar is overmatige speekselvloed of hypersalivatie normaal en zou dit geen reden tot zorg moeten zijn. Overproductie wordt echter meestal veroorzaakt door speekselreflexen. Dit omvat het ruiken en proeven van voedsel of grote opwinding. Verhoogde speekselvloed is normaal bij baby's en kinderen tot vier jaar. Tijdens de zwangerschap kan een verhoogde speekselvloed worden waargenomen in de tweede tot vierde maand. De hoeveelheid speeksel kan op de korte termijn toenemen als gevolg van verschillende stimuli (de voornaamste stimuli zijn kauwen en smaakstoffen, maar kan ook bestaan uit zenuwirritatie, opwinding en woede). Verhoogde speekselvloed kan optreden als bijwerking van medicatie en als een symptoom van vergiftiging. Als overmatige speekselvloed permanent aanwezig blijft, spreekt men van een pathologisch verhoogde speekselvloed, waarin continu te veel speeksel wordt aangemaakt dan kan wegvloeien. Oorzaken van pathologisch verhoogde speekselvloed zijn:

• lokale factoren (tandbederf, onjuiste tandpositie, ontsteking van het mondslijmvlies of de amandelen)
• bijwerking van bepaalde medicijnen
• algemene ziekten (diabetes insipidus, myasthenia gravis (een aandoening die leidt tot het niet of onvoldoende functioneren van de spieren), pellagra (veroorzaakt door vitamine B3-tekort), metabole en hormonale ziekten, kanker)
• neurologische aandoeningen (ziekte van Parkinson, amyotrofische laterale sclerose (afgekort als ALS, een progressieve zenuw/spierziekte die leidt tot spierzwakte en verlamming), schizofrenie, depressie)

Te weinig speeksel

Gevolgen

Als er te weinig speeksel stroomt (hyposalivatie), raakt de mondholte uit balans. Onderproductie van speeksel of te weinig speeksel kan het gevolg zijn van ziekte, medicatie, angst of stress. Beperkte speekselproductie in de mond kan leiden tot tandbederf. Verminderde speekselvloed heeft daarnaast allerlei andere gevolgen:

• Droge mond treedt op, het slijmvlies brandt en wordt vatbaarder voor ziekten
• praten, slikken en kauwen wordt bemoeilijkt
• heesheid, hoest, brandend maagzuur en indigestie/dyspepsie verschijnen
• omdat er geen reinigend speeksel is, krijgen schadelijke bacteriën in de mond en keel vrij spel en kan er stomatitis of mondslijmvliesontsteking optreden
• zonder de beschermende speekselfilm worden de tanden vatbaar voor tandsteen en cariës

Een droge mond is geen zeldzaam symptoom. Hoe ouder je bent, hoe groter de kans op het ontwikkelen van een droge mond. In de meeste gevallen is een droge mond van korte duur en kan het worden verholpen door eenvoudige maatregelen zoals voldoende (water) drinken. Als de klachten aanblijven, is het verstandig een arts te raadplegen om de oorzaak van een droge mond te bepalen.

Oorzaken

Een droge mond ontstaat vaak door een gebrek aan vocht. Dit kan worden veroorzaakt door te weinig te drinken. Bovendien kan een droge mond optreden door het ademen door de mond. Een droge mond komt vaak voor als bijwerking van medicatie, bijvoorbeeld:

• de neurotransmitter acetylcholine
• psychotrope geneesmiddelen (zoals antidepressiva, benzodiazepinen)
• sommige anti-allergiemedicijnen (bijvoorbeeld cetirizine)
• middelen tegen hoge bloeddruk (antihypertensiva)
• plaspillen (diuretica), voorgeschreven bij hoge bloeddruk en hartfalen

Vooral oudere mensen, die vaak bepaalde medicijn slikken, ervaren een droge mond. Bovendien vermindert de speekselproductie op oudere leeftijd. Als deze factoren samenkomen, kan een droge mond ontstaan. Een droge mond kan soms ook veroorzaakt worden door andere (al dan niet meer ernstige) factoren of een (zware) medische behandeling, zoals:

• radiotherapie (bestraling) van hoofd-halskanker
• chemotherapie
• auto-immuunziekten, bijvoorbeeld het syndroom van Sjögren
• metabole ziekten, bijvoorbeeld diabetes mellitus
• depressie
• speekselklierontsteking
• speekselklierkanker
• ademen door je mond, snurken
• emotionele stress
• mondschimmel

Top 10 speekselbevorderende voedingsmiddelen

Hieronder staan 10 voedingsmiddelen die kunnen helpen bij het bevorderen van de speekselproductie:

• Appels: Appels bevatten pectine, een unieke vezelsoort die voorkomt in fruit en groenten. Deze vezel helpt bij het stimuleren van de speekselproductie.
• Selderij: Selderij is knapperig en vezelrijk. Hierdoor moet je extra goed kauwen, wat de speekselproductie stimuleert.
• Wortelen: Ook wortels zijn knapperig en vezelrijk. Het grote voordeel van vezelrijk voedsel voor je mondgezondheid is dat je heel goed moet kauwen. Dit stimuleert de speekselproductie.
• Zuurkool: Zuurkool bevat melkzuurbacteriën. Deze ondersteunen de spijsvertering en bevorderen de speekselproductie.
• Citrusvruchten: Citrusvruchten, zoals grapefruit, citroenen en sinaasappels, stimuleren de speekselafscheiding.
• Kauwgom: Je kunt niet alleen de afgifte van speeksel stimuleren door voedsel te eten waar goed op moet worden gekauwd, maar ook door het jauwen op suikervrije kauwgom.
• Yoghurt: Yoghurt bevat probiotica. Dit komt je spijsvertering en de speekselproductie ten goede.
• Amandelen: Amandelen zijn knapperig en vezelrijk. Het kauwen op deze noten stimuleert de speekselproductie.
• Bepaalde kruiden: Van bepaalde kruiden en specerijen, waaronder cayennepeper en gember, is aangetoond dat ze het speeksel verhogen. Voeg ze zoveel mogelijk toe aan je dieet
• Venkel: Dit is een naar anijs smakende groente, die zuurbindend, ontstekingsremmend en samentrekkend is. Venkel bevat anethol. Deze stof stimuleert de speekselproductie en je spijsvertering.

Lees verder

• Te weinig speeksel: symptomen, oorzaken en behandeling
• Te veel speeksel: oorzaken van overmatige speekselvloed
• Speekselklierontsteking: symptomen, oorzaak en behandeling
• Speekselsteen: symptomen, oorzaak, behandeling en voorkomen
• Kwijlen (speekselverlies): symptomen, oorzaak en behandeling