Schizofrenie (DSM-5): symptomen, oorzaken en behandeling

Wat is schizofrenie, wat zijn de symptomen en kenmerken van schizofrenie en hoe wordt schizofrenie behandeld? Schizofrenie is een psychische aandoening die verschillende vormen of gradaties kan aannemen. Ongeveer één op de honderd personen ontwikkelt deze ziekte. Een belangrijk kenmerk is dat bij de patiënt ten minste eenmaal een psychotische episode is opgetreden. Bij een psychose raakt de patiënt het contact met de werkelijkheid kwijt. Er kunnen in zo'n toestand allerlei symptomen optreden, zoals wanen, hallucinaties en emotionele, denk- en gedragsstoornissen. De ziekte schizofrenie verloopt in een aantal fasen. De oorzaak van schizofrenie is vaak een combinatie van erfelijke, psychische en sociale factoren. Behandeling van schizofrenie bestaat uit een combinatie van medicijnen (antipsychotica) en psychosociale begeleiding.

• Het begrip schizofrenie
• Wat betekent 'schizofrenie'?
• Psychose gevoeligheid syndroom
• Fasen van schizofrenie
• Premorbide fase
• De prodromale fase
• Acute fase/psychotische fase
• Herstelfase/stabiele fase/restperiode
• Schizofrenie symptomen en kenmerken
• Denken
• Waarneming
• Gevoel
• Taal
• Contact
• Handelen
• Lichaamsbeleven
• Inzicht
• Classificatiecriteria DSM-5 schizofrenie
• Oorzaken van schizofrenie
• Risicofactoren
• Vóórkomen
• Onderzoek en diagnose
• Overzicht
• Differentiële diagnostiek
• Comorbiditeit
• Schizofrenie behandeling
• Medicijnen (antipsychotica)
• Psychosociale behandelingen
• Complicaties
• Prognose en levensverwachting
• Preventie

Het begrip schizofrenie

Wat betekent 'schizofrenie'?

De term 'schizofrenie' (Grieks voor gespleten geest) komt uit de koker van de Zwitserse psychiater Bleurer (1911), die voortborduurde op de bevindingen van Kraeplin (1896). Laatstgenoemde sprak van 'dementia praecox' (vroegtijdige dementering), vanwege een in zijn ogen geleidelijke aftakeling die al in de pubertijd d of adolescentie begon. Voor die tijd echter hadden andere psychiaters er ook al gewag van gemaakt.

Sinds Bleurer heeft het schizofreniebegrip ingrijpende veranderingen ondergaan. Uiteindelijk is het accent komen te liggen op de ernst en chroniciteit, dat men terugvindt in de huidige DSM-5-criteria.[1] Over de kern van het begrip schizofrenie behoeft weinig verschil van mening te bestaan, maar een scherpe afgrenzing is niet mogelijk.[2] Schizofrenie is de meest ernstige psychotische stoornis en komt bij mannen en vrouwen even vaak voor.

Psychose gevoeligheid syndroom

De term 'schizofrenie' heeft een negatieve connotatie waar veel vooroordelen aan kleven. Anoiksis, een belangenvereniging voor en door mensen met psychotische kwetsbaarheid, heeft daarom een nieuwe naam voor de ziekte schizofrenie geïntroduceerd: psychose gevoeligheid syndroom, een vertaling van: psychosis susceptibility syndrome (PSS).

Fasen van schizofrenie

De psychose breekt meestal uit tussen het 15e en 45e levensjaar. DSM-5 stelt de eis dat er minstens een half jaar ziekteverschijnselen zijn, in tegenstelling tot de tiende editie van de ICD-10 dat genoegen neemt met typerende symptomen gedurende een maand.[3] Door deze lange duur die DSM-5 voorschrijft, onderscheidt de schizofrenie zich van een korte psychose als reactie op een traumatische en ingrijpende gebeurtenis.[4]

Premorbide fase

Dit is de fase die voorafgaat aan de fase waarin de eerste verschijnselen zich openbaren: de prodromale fase. De persoon is niet ziek, maar er zijn mogelijk al wel bepaalde trekken of neuropsychologische markers die de kwetsbaarheid op het ontwikkelen van schizofrenie aangeven.[5]

De prodromale fase

In de prodromale fase, dat is de fase voorafgaande aan de psychose, trekt de patiënt zich terug van de omgeving en isoleert hij zich. De patiënt leeft in sociale afzondering en is niet meer in staat te werken of te studeren. Hij gaat zich steeds slechter verzorgen en hij neigt tot vervuiling. De patiënt weert te veel prikkels uit de buitenwereld af door zich af te zonderen van andere mensen. Hij is erg gevoelig voor de reacties van anderen. Allengs vindt er een verandering plaats in de persoonlijkheid. Hij gedraagt zich bizar en het contact dat hij biedt is anders dan voorheen. Hij kan erg uit de hoogte doen (hautain), ontremd praten of juist veel dagdromen en apathisch nietsdoen. Hij ontwikkelt typische ideeën die een ander niet kan volgen: Hij beweert bijvoorbeeld paranormaal begaafd te zijn of een zesde zintuig te hebben of hij vraagt zich af of hij wel het kind is van zijn ouders en hij voelt dat hij zijn eigen 'ik' verloren heeft, enz.

Langzamerhand of meer acuut ontwikkelt zich de psychotische waanstemming. Projectie van eigen gevoelens van boosheid naar de omgeving kan leiden tot paranoïde: 'De ander zal wel boos op mij zijn en mij bedreigen', terwijl de patiënt in feite zelf boos is op de ander. Deze paranoïde geeft een sluimerend en vaag gevoel van onbehagen, angst en bedreiging, de basis voor de psychose. Ook kan hij menen dat neutrale of voor anderen bedoelde opmerkingen, eigenlijk bedoeld zijn als negatieve toespelingen op de eigen persoon. Deze betrekkingsideeën kunnen gemakkelijk tot waanideeën uitgroeien, waardoor de ideeën niet meer voor correctie toegankelijk zijn.

De patiënt voelt zich niet meer veilig in zijn omgeving en dat kan aanleiding zijn tot agressief gedrag dat de buitenwereld niet kan plaatsen en begrijpen. Hierdoor en door de waanachtige uitingen of de verwarde gedachtegang wordt de stoornis soms al wel duidelijk in deze fase. Het is voor hulpverleners en mensen die werkzaam zijn in de gezondheidszorg van belang dat zij kennis hebben van de verschijnselen van schizofrenie die zich voor kunnen doen in de prodromale fase, zodat de signalen onderkend worden en tijdig ingegrepen kan worden om verder afglijden te voorkomen. Consulteer bij twijfel een psychiater of andere deskundige.

Acute fase/psychotische fase

Een aantal dagen voor de acute psychotische fase doet zich praktisch altijd het verschijnsel voor dat de patiënt last heeft van extreme slapeloosheid. Het komt soms voor dat de persoon nachtenlang niet kan slapen. Na de prodromale fase volgt onherroepelijk de acute psychotische fase. Er treedt een totale psychische verwarring op: de patiënt desintegreert zogezegd. Hij kan geen greep meer krijgen op de omgeving en de dingen om hem heen. De indrukken uit de buitenwereld worden niet meer volgens de werkelijkheid verklaard, maar de patiënt geeft er zijn eigen betekenis aan. Triviale zaken zijn bedreigend geworden en hebben een dubbelzinnige betekenis. Een vuilniszak op straat is daar neergelegd omdat hij dood moet, daar wordt hij dan in opgeborgen. De winkel is druk om hem te pesten en iedereen bespioneert hem. Er wordt een complot tegen hem gesmeed, enz. Zijn werkelijkheidszin is gestoord en hij heeft wanen en hallucinaties. De vage angsten en onbestemde bedreigende gevoelens zijn thans stellige, niet corrigeerbare overtuigingen geworden. De patiënt is nu actief psychotisch.

Herstelfase/stabiele fase/restperiode

Als de psychose voorbij is, herstelt ongeveer 30% van de patiënten.[6] Verhulst daarentegen suggereert dat volledig herstel na een psychotische aanval nooit volledig is. Het gehele verloop van schizofrenie vertoont een neergaande lijn.[7] De patiënt komt na de acute psychose in een stabiele fase, die dus meestal chronisch is. Zij varieert in ernst van de verschijnselen. Deze verschijnselen worden 'restverschijnselen' genoemd of 'defecttoestand'. Sommige patiënten spreken weinig, zij hebben vlakke affecten en raken uiterlijk weinig geroerd door emoties. Er is een leegte in het willen met een gebrek aan initiatief en apathie. Ook houden sommige patiënten een aantal waandenkbeelden over en hoort hij af en toe nog stemmen.

Doordat veel chronische patiënten zich moeilijk kunnen concentreren en snel vermoeid zijn, zijn zij vaak enkel nog in staat tot eenvoudig werk of bezigheden. Maar de verschijnselen kunnen ook licht van aard zijn. Zo kan iemand weer zijn werk, hobby en huishoudelijk leven opnemen. Hij kan dan bijvoorbeeld niet meer overwerken en zijn omgeving vindt misschien dat hij wat eenzelviger is geworden.

Deze 70% (of schier 100% zoals Verhulst suggereert) van de patiënten die nooit (geheel) herstelt, heeft kans binnen een jaar opnieuw een psychose te krijgen (recidiefpsychose). Het gebruik van medicijnen en een gunstige omgeving kan dit percentage verlagen tot 20-40%.[8]

Schizofrenie symptomen en kenmerken

Het is absoluut niet zo dat een patiënt met schizofrenie alle of de meeste van de in deze paragraaf besproken symptomen moet vertonen. Het klinische beeld van schizofrenie is zeer gevarieerd. Psychotische episoden worden afgewisseld met rustiger perioden waarin de symptomen veel minder opvallend zijn.

Denken

Er is sprake van formele en inhoudelijke denkstoornissen. Anders gezegd: het denken is naar vorm en inhoud gestoord. Er is sprake van verwardheid.

Vorm: Het incoherente denken valt op omdat de patiënt van de hak op de tak springt en aan de gedachtegang is geen touw aan vast te knopen; het is zonder enig logisch verband en vol ongewone associaties.

Inhoud: Er zijn wanen, dus oncorrigeerbare, onjuiste overtuigingen. Meestal hebben· de patiënten achtervolgingswanen, grootheidswanen, religieuze wanen, wereldondergangswanen of beïnvloedingswanen. Bij dit laatste denkt de patiënt dat zijn lichaam of denken beïnvloed wordt door magische krachten. Typische schizofrene waanvormen hebben betrekking op gedachteninbreng, -onttrekking, of -uitzending. Veel wanen geven een sterk persoonlijke betekenis een triviale gebeurtenissen (betrekkingswanen).

Waarneming

Hallucinaties zijn waarnemingservaringen met werkelijkheidskarakter, zonder externe bron voor die waarneming.[10] Hallucinaties kunnen voor alle zintuigfuncties voorkomen, maar het meest frequent zijn de gehoors- en gezichtshallucinaties. Deze worden ook wel respectievelijk akoestisch en visuele hallucinaties genoemd.

Gevoel

Angst en geprikkeldheid (agitatie) komen veel voor, vooral in acute fasen. Ook explosieve woede of extatische geluksgevoelens zijn mogelijk. Er is vaak sprake van inadequaat affect; de emotionele reacties lijken dan niet te passen bij de situatie. Een patiënt kan bijvoorbeeld vaag glimlachen terwijl daar geen aanleiding voor lijkt te zijn. Het meest karakteristieke voor schizofrenie is echter de affectieve vervlakking, ook wel emotionele afstomping genoemd.[11] Reedijk beweert daarentegen dat hun gevoelsleven niet is afgestompt, maar dat dat alleen maar zo lijkt. Hij zegt dat het gaat om overgevoelige, kwetsbare mensen die proberen zich in hun psychose af te schermen tegen invloeden van buitenaf, invloeden waartegen ze blijkbaar geen verweer hebben.[12]

Taal

De patiënt kan hetgeen gezegd wordt erg letterlijk en concreet nemen. Normale symbooltaal ontgaat hem. Sommigen maken hun eigen bizarre symbolen of nieuwe woorden.

Contact

De patiënt weert rechtstreeks contact af. Hij is nauwelijks in zijn wereld te bereiken, vermits die voor anderen vaak moeilijk te begrijpen is. Hij vermijdt oogcontact en lijkt in zichzelf gekeerd. In extreme vorm heeft hij helemaal geen contact en staat of slaapt hij stijf en bewegingloos in een houding, in een katatone houding; katatonie genoemd.

Handelen

Veel gedrag wordt ingegeven vanuit de psychose. Bij het magisch handelen maakt de patiënt stereotype bewegingen om bepaalde gebeurtenissen uit zijn wanen te beïnvloeden. Of er is sprake van katatoon gedrag.

Lichaamsbeleven

Schizofrene patiënten kunnen zich verrot wanen, of wanen dat ze niets meer zijn. Vanuit dit beleven bestaat er gevaar voor automutilatie (zelfbeschadigend gedrag zoals met een mes krassen in armen of benen) of suïcide. Ook kan de patiënt onzeker zijn over de eigen identiteit: 'wie ben ik, mijn gezicht veranderd, er zit een computer in mijn buik', enz.

Inzicht

Inzicht in het ziek-zijn is bij de acuut psychotische patiënt meestal afwezig, omdat hij overtuigd is van de werkelijkheid en juistheid van zijn wanen. Er zijn maar weinig patiënten die het besef hebben dat ze ziek zijn.

Classificatiecriteria DSM-5 schizofrenie

Classificatiecriteria volgens het alom gebruikte psychiatrische classificatiesysteem DSM-5:

A Twee (of meer) van de volgende kenmerken, waarvan elk in een een periode van één maand een significant deel van de tijd aanwezig is (of korter indien succesvol behandeld). Minstens één van deze moet (1), (2) of (3) zijn:

1. wanen
2. hallucinaties
3. gedesorganiseerd spreken (bijvoorbeeld frequente ontsporing of incoherentie).
4. ernstig gedesorganiseerd of katatoon gedrag.
5. Negatieve symptomen (zoals affectieve vervlakking of initiatiefverlies).

B Voor een belangrijk deel van de tijd sinds het begin van de stoornis ligt het niveau van functioneren op een of meer belangrijke levensgebieden, zoals werk, interpersoonlijke relaties of zelfverzorging, duidelijk onder het niveau van voor het begin van de stoornis (of, als het begin tijdens de kinderjaren of adolescentie ligt, het is niet gelukt om het verwachte niveau van functioneren op interpersoonlijk gebied, op school en in de studie, en beroepsmatig te bereiken).

C Symptomen van de stoornis zijn gedurende ten minste zes maanden ononderbroken aanwezig. In deze periode van zes maanden moet er ten minste één maand (of korter, indien succesvol behandeld) sprake zijn van symptomen die voldoen aan criterium A (ofwel de actieve-fasesymptomen) en mogelijk ook van prodromale of restsymptomen. Tijdens deze prodromale of restfase kunnen de symptomen van de stoornis bestaan uit alleen negatieve symptomen of uit een afgezwakte vorm van twee of meer van de in criterium A genoemde symptomen (zoals vreemde overtuigingen, ongebruikelijke zintuiglijke ervaringen).

D Een schizoaffectieve stoornis en een depressieve stemmingsstoornis of bipolaire-stemmingsstoornis met psychotische kenmerken zijn uitgesloten, omdat ofwel (1) er zich geen depressieve of manische episoden tegelijk met de actieve-fasesymptomen hebben voorgedaan, ofwel (2), als er wel stemmingsepisoden zijn geweest tegelijk met de actieve-fasesymptomen, deze minder dan de helft van de totale periode van de actieve en de restfase van de ziekte aanwezig waren.

E De stoornis kan niet worden toegeschreven aan de fysiologische effecten van een middel (zoals een drug of medicatie) of een somatische aandoening.

F Als er een voorgeschiedenis is van een autismespectrumstoornis of een communicatiestoornis met begin tijdens de kindertijd, wordt de aanvullende classificatie schizofrenie alleen toegekend indien er, afgezien van de overige vereiste symptomen voor schizofrenie, ook gedurende ten minste één maand (of korter, indien succesvol behandeld) prominente wanen of hallucinaties zijn.

Oorzaken van schizofrenie

Schizofrenie wordt vaak veroorzaakt door een combinatie van erfelijke, psychische en sociale factoren. Erfelijkheid speelt een rol, maar gevoeligheid voor stressvolle situaties is een belangrijke factor voor het ontstaan van een psychose. Stressvolle gebeurtenissen en andere ingrijpende life-events kunnen schizofrenie uitlokken. Voorts heeft schizofrenie vermoedelijk te maken met een gestoorde ontwikkeling van het zenuwstelsel op jonge leeftijd. Problemen met bepaalde chemische stoffen in de hersenen, waaronder neurotransmitters zoals dopamine en glutamaat, kunnen bijdragen aan de ontwikkeling schizofrenie. Neurologisch beeldonderzoek toont verschillen in de hersenstructuur en het centrale zenuwstelsel van mensen met schizofrenie. Hoewel onderzoekers anno 2024 niet zeker zijn over de betekenis van deze veranderingen, geven ze aan dat schizofrenie een hersenziekte is.

Risicofactoren

Hoewel de precieze oorzaak van schizofrenie niet bekend is, lijken bepaalde factoren het risico op het ontwikkelen of veroorzaken van schizofrenie te verhogen, waaronder:

• Een familiegeschiedenis van schizofrenie hebben, vooral het bestaan van een schizofrene stoornis bij eerstegraadsverwanten van patiënten met schizofrenie.
• Verhoogde activering van het immuunsysteem door bijvoorbeeld ontstekingen of auto-immuunziekten.
• Hogere leeftijd van de vader tijdens het verwekken van het kind.
• Complicaties rondom zwangerschap en geboorte, zoals blootstelling aan toxines of virussen die de hersenontwikkeling kunnen beïnvloeden, evenals stress, infecties, ondervoeding, diabetes en andere somatische aandoeningen van de moeder.
• Het nemen van psychoactieve of psychotrope drugs tijdens tienerjaren en jonge volwassenheid. Regelmatig hasj of wiet roken, geeft een verhoogde kans op een psychose.

Vóórkomen

In 2010 had in Nederland naar schatting 0,5% van bevolking in de leeftijd van 18 tot 65 jaar ooit in zijn of haar leven schizofrenie (gehad). In internationale studies zijn vergelijkbare percentages van de lifetime prevalentie van schizofrenie gevonden, namelijk tussen 0,3-1,0%.[13] Schizofrenie lijkt vaker voor te komen onder migranten dan onder autochtone Nederlanders, vooral onder migranten uit Suriname en de Nederlandse Antillen en Marokkaanse mannen.[14]

Onderzoek en diagnose

Overzicht

Diagnose van schizofrenie houdt in dat andere psychische stoornissen worden uitgesloten en dat de symptomen niet te wijten zijn aan middelenmisbruik, medicatie of een medische aandoening. Voor het stellen van de diagnose van schizofrenie kan het volgende nodig zijn:

• Lichamelijk onderzoek. Dit kan gedaan worden om andere problemen die soortgelijke symptomen zouden kunnen veroorzaken uit te sluiten en om eventuele gerelateerde complicaties te controleren.
• Beeldvormend onderzoek, tests en screenings. Dit kunnen tests zijn die ziektebeelden met vergelijkbare symptomen uitsluiten en screening op alcohol en drugs. De arts kan ook beeldvormend onderzoek aanvragen, zoals een MRI-scan of CT-scan om bijvoorbeeld een hersentumor of andere afwijkingen in de hersenen op te sporen.
• Psychiatrische evaluatie. Een arts of een professional in de geestelijke gezondheidszorg controleert de mentale status door uiterlijk en gedrag te observeren en te vragen naar gedachten, stemmingen, waanideeën, hallucinaties, middelengebruik, mogelijke gewelddadigheid en zelfmoordintenties. Dit omvat ook een bespreking van de familiegeschiedenis en de persoonlijke geschiedenis.
• Diagnostische criteria voor schizofrenie. Een psychiater in de geestelijke gezondheidszorg kan aan de hand van de criteria van de DSM-5 de diagnose stellen.

Differentiële diagnostiek

• Depressieve- of bipolaire-stemmingsstoornis met psychotische of katatone kenmerken.
• Schizoaffectieve stoornis.
• Schizofreniforme stoornis en kortdurende psychotische stoornis.
• Waanstoornis.
• Schizotypische-persoonlijkheidsstoornis.
• Obsessief-compulsieve stoornis en morfodysfore stoornis.
• Posttraumatische-stressstoornis (waarbij de flashbacks kunnen lijken op hallucinaties).
• Autismespectrumstoornis of communicatiestoornis.
• Psychotische stoornis door een middel/medicatie of een somatische aandoening.

Comorbiditeit

• Middelgerelateerde stoornissen: veel mensen met schizofrenie heeft een stoornis in tabaksgebruik en rookt geregeld sigaretten.
• Angststoornissen: vooral de obsessief-compulsieve stoornis en de paniekstoornis.
• Schizofrenie wordt soms voorafgegaan door een schizotypische- of paranoïde-persoonlijkheidsstoornis.

Schizofrenie behandeling

Uit het gehele doen en laten van de schizofrene patiënt spreekt angst. Het zijn overgevoelige en kwetsbare mensen. De ontwikkeling van de ziekte mondt uit in ongehoorde paniek en angstaanjagende psychotische belevingen. Dit kan op den duur overgaan in continue afweergedrag en sociaal isolement. Het is daarom van belang dat de schizofrene patiënt de juiste behandeling krijgt en beschikt over een ondersteunend sociaal netwerk.

Schizofrenie vereist langdurige behandeling, ook wanneer de symptomen zijn verdwenen. Behandeling met medicijnen en psychologische behandelingen kunnen helpen om de ziekte onder controle te krijgen. In sommige gevallen kan een psychiatrische opname nodig zijn. Een psychiater die ervaring heeft met de behandeling van schizofrenie, is meestal hoofdbehandelaar. Het behandelteam kan verder bestaan uit een psycholoog, een maatschappelijk werker, een psychiatrisch verpleegkundige en mogelijk een casemanager om de zorg te coördineren. Veel GGZ-instelling hebben voldoende deskundigheid en expertise in de behandeling van schizofrenie.

Medicijnen (antipsychotica)

Medicijnen vormen de hoeksteen van de behandeling van schizofrenie en antipsychotica zijn de meest voorgeschreven geneesmiddelen. Antipsychotica verminderen de signalen van dopamine in je hersenen, waardoor er meer kans is dat de informatie op de goede manier wordt doorgegeven. Antipsychotica zijn middelen die een acute psychose kunnen dempen. Het doel van de behandeling met antipsychotica is om klachten en symptomen in de laagst mogelijke dosis effectief te behandelen. De psychiater kan in de loop van de tijd verschillende medicijnen, verschillende doses of combinaties proberen om het gewenste resultaat te bereiken. Andere medicijnen kunnen ook helpen, zoals antidepressiva of angstremmende medicijnen. Het kan enkele weken duren voordat een verbetering van de klachten optreedt.

Bijwerkingen
Omdat medicijnen voor schizofrenie ernstige bijwerkingen kunnen veroorzaken, zijn mensen met schizofrenie vaak terughoudend om ze in te nemen. Bovendien heb je met schizofrenie vaak niet het idee dat je een ziekte hebt, waardoor je soms vroegtijdig geneigd bent te stoppen met medicatie of behandeling. Iemand die niet trouw zijn medicijnen inneemt, kan bijvoorbeeld injecties krijgen in plaats van dagelijks een pil te nemen. Bij depotmedicijnen in de vorm van injecties gaat het om hoge doseringen, waarbij met toediening eens per twee of vier weken kan worden volstaan.

Antipsychotica worden vaak ingedeeld in de eerste generatie (het eerst ontdekt) en de tweede generatie (die recentelijk werden ontwikkeld). Onderzoekers maken in de Lancet duidelijk dat deze indeling in feite niets toevoegt (Lancet 2009;373:42), behalve dan dat de tweede generatie vaak minder bijwerkingen kent.

Tweede generatie antipsychotica
Deze nieuwere medicijnen van de tweede generatie hebben over het algemeen de voorkeur, omdat ze een lager risico op ernstige bijwerkingen hebben dan antipsychotica van de eerste generatie. Tweede generatie of moderne antipsychotica zijn:

• Aripiprazol
• Clozapine
• Olanzapine
• Paliperidon
• Quetiapine
• Risperidon
• Sertindol
• Sulpiride

Eerste generatie antipsychotica
Klassieke antipsychotica hebben frequente en potentieel significante neurologische bijwerkingen, zoals:

• Spierkramp (acute dystonie), meestal aan het begin van een behandeling en dan met name in de spieren van de ogen, de mond, kaak en hals.
• Abnormale bewegingen (dyskinesie): van lichte trillerigheid tot spierschokjes die de coördinatie bemoeilijken, vooral aan de armen en handen.
• Spierstijfheid (hypertonie), wat ook leidt tot abnormale bewegingen: met kleine pasjes lopen, een beetje voorovergebogen en met de armen licht gebogen.
• Rusteloosheid (akathisie), wat zich uit door niet goed stil kunnen zitten, maar vooral ook het rusteloze gevoel van binnen dat neuroleptica kunnen opwekken.
• Tardieve dyskinesie: een gevolg is van langdurig neurolepticagebruik, waarbij na maanden maar ook soms pas na jaren, abnormale bewegingen op in het gelaat optreden, bijvoorbeeld kauwende of smakkende bewegingen en onwillekeurige bewegingen van de tong.
• Hormonale veranderingen als gevolg van verhoging van het prolactinegehalte met vergroting van de borsten en zelfs melkafgifte als gevolg daarvan, ook bij mannen. De hormonale verandering kan ook de menstruele cyclus beïnvloeden.
• Gewichtstoename: niet alleen door de verminderde bewegingen bij gelijkblijvende eetlust, maar ook door een verandering in de suikerstofwisseling. Vooral kunstmatige zoetstoffen zijn de boosdoeners.
• Het maligne neuroleptica syndroom: een zeldzame bijwerking bij zeer hoge doseringen, gekenmerkt door erge spierstijfheid en hoge koorts.

Andere bijwerkingen:

• Sedatie (slaperigheid);
• Bloeddrukdaling en duizeligheid bij plotselinge houdingsverandering;
• Hartkloppingen;
• Trage ontlasting en obstipatie;
• Droge mond;
• Wazig zien.

Deze bijwerkingen treden veelal op aan het begin van de behandeling en verdwijnen meestal daarna.

Klassieke antipsychotica zijn:

• Broomperidol
• Chloorpromazine
• Chloorprotixeen
• Flufenazine
• Flupentixol
• Fluspirileen
• Haloperidol
• Penfluridol
• Perfenazine
• Periciazine
• Pimozide
• Zuclopentixol

Psychosociale behandelingen

Als de psychose eenmaal afneemt, zijn naast het doorgaan met medicatie, psychologische en sociale (psychosociale) interventies belangrijk. Deze kunnen bestaan uit:

• Individuele therapie. Psychotherapie kan helpen om denkpatronen te normaliseren. Ook het leren omgaan met stress en het herkennen van vroege waarschuwingssignalen van terugval kan mensen met schizofrenie helpen hun ziekte te beheersen.
• Sociale vaardighedentraining. Dit richt zich op het verbeteren van communicatie en sociale interacties en het verbeteren van het vermogen om deel te nemen aan dagelijkse sociale activiteiten.
• Gezinstherapie. Dit biedt ondersteuning en educatie voor gezinnen die te maken hebben met schizofrenie.
• Toeleiding naar wek of dagbesteding. Dit is gericht op het helpen van mensen met schizofrenie bij het voorbereiden, vinden en behouden van een baan, een beschutte werkplek of vrijwilligerswerk. Ook kan toeleiden naar een vorm van dagbesteding plaatsvinden indien arbeidsre-integratie niet mogelijk is.

De meeste mensen met schizofrenie hebben enige vorm van ondersteuning nodig, bijvoorbeeld begeleiding bij je thuis - ook wel ambulante begeleiding genoemd. Er zijn ook hulpverleningsteams die zich richten op psychiatrische patiënten die behandeling uit de weg gaan maar dat wel nodig hebben, zoals 'bemoeizorg'.

Complicaties

Onbehandeld kan schizofrenie leiden tot ernstige problemen die invloed hebben op elk gebied van het leven. Complicaties die schizofrenie kunnen veroorzaken of ermee in verband kunnen worden gebracht zijn onder meer:

• Zelfmoord, zelfmoordpogingen en zelfmoordgedachten;
• Zelfverwonding (waaronder amputatie van de penis, hoewel dat slechts zelden voorkomt);
• Angststoornissen en obsessief-compulsieve stoornis (OCD);
• Depressie;
  Depressie / Bron: Saschamilk, Pixabay
• Misbruik van alcohol of andere drugs, inclusief tabak;
• Onvermogen om te werken of naar school te gaan;
• Problemen met justitie, financiële problemen en dakloosheid;
• Sociaal isolement (afgezien van familie een beperkt sociaal netwerk hebben en veel mannen met schizofrenie zijn niet gehuwd);
• Gezondheidsproblemen;
• Slachtoffer zijn van kwaadwillenden;
• Agressief gedrag, hoewel dat niet vaak voorkomt.

Prognose en levensverwachting

Mensen met schizofrenie hebben een lagere levensverwachting als gevolg van bijkomende somatische aandoeningen, zoals:

• Gewichtstoename;
• Diabetes;
• Metabool syndroom;
• cardiovasculaire aandoeningen ;
• Longaandoeningen.

Wat ook een rol speelt is dat mensen met schizofrenie vaak minder goed voor zichzelf zorgen en verder spelen stoornisspecifieke factoren een rol, zoals medicatie, levensstijl, roken en dieet.

Preventie

Er is geen enkele manier om schizofrenie te voorkomen. Een vroege behandeling kan echter helpen de symptomen onder controle te krijgen voordat zich ernstige complicaties voordoen en kan de vooruitzichten op lange termijn verbeteren. Therapietrouw kan een terugval of verergering van de symptomen voorkomen.

Noten:

1. Het Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) is een Amerikaans handboek voor de diagnose en classificatie van psychische aandoeningen.
2. Vandereycken et al., 1990. Pag. 117.
3. International Classification of Diseases (ICD) is een handboek voor de classificatie van psychische stoornissen en gedragsstoornissen.
4. Kaiser, 1990. Pag. 164.
5. Nedid, 2008. Pag. 225.
6. Kaiser, 1990. Pag. 166.
7. Verhulst, 1994. Pag. 53.
8. Vlodrop, 1989. Pag. 13.
9. Vandereycken, 1990. Pag. 121.
10. Vandereycken, 1990. Pag. 123.
11. Reedijk, 1992. Pag. 176.
12. American Psychiatric Association, 2014. Pag. 174-175.
13. De Graaf R, ten Have MM, van Dorsselaer S. De psychische gezondheid van de Nederlandse bevolking. NEMESIS-2: Opzet en eerste resultaten. Utrecht: Trimbos-instituut; 2010.
14. Van Alphen C, Ammeraal M, Blanke C, Boonstra N, Boumans H, Bruggeman R, et al. Multidisciplinaire richtlijn schizofrenie. Tweede revisie ed. Utrecht: De Tijdstroom; 2012.

Lees verder

• Stemmen horen in je hoofd: kenmerken, oorzaak en behandeling
• Schizotypische-persoonlijkheidsstoornis: symptomen DSM-5