Benzodiazepinen: bijwerkingen, toepassingen en afbouwen

Wat zijn benzodiazepinen (benzo's), hoe benzodiazepinen afbouwen en wat zijn de bijwerkingen van benzodiazepinen. De benzodiazepinen (BDZ), ook wel kortweg benzo's genoemd, zijn een een groep van medicijnen die onder andere worden toegepast bij angst, pijn en slapeloosheid als gevolg van lichamelijke en/of psychische aandoeningen. Deze middelen worden in Nederland op grote schaal voorgeschreven. In 2007 is er in Nederland 11,2 miljoen keer benzodiazepinen verstrekt aan in totaal ruim 1,8 miljoen mensen. Er zijn 650.000 Nederlanders die chronisch benzodiazepinen gebruiken, van wie 40% verslaafd is. Het eerste benzodiazepine is chloordiazepoxide (Librium) welke in 1960 werd geïntroduceerd, gevolgd door het alom bekende diazepam (Valium).

• Toepassingen van benzodiazepinen
• Angstverminderende middelen of kalmeringsmiddelen
• Slaapmiddelen
• Epilepsiemiddelen (anti-epileptica)
• Duur van het gebruik
• Richtsnoer
• Enkele weken
• Werkingsmechanisme
• Werking en snelheid
• GABA-receptoren in de hersenen
• Benzodiazepinen: afhankelijkheid en verslaving
• Ontwenningsverschijnselen na stoppen met benzodiazepinen
• Rebound
• Wat is rebound?
• Geestelijke afhankelijkheid aan benzodiazepinen kan zeer groot zijn
• Benzodiazepinen bijwerkingen: nadelen van het gebruik
• Mogelijke bijwerkingen
• Chronisch gebruik van benzodiazepinen
• Het gebruik van benzodiazepinen afbouwen
• Onder begeleiding afbouwen
• Voorbeeld van een afbouwschema benzodiazepinen
• Effectieve strategieën afbouw benzodiazepinen
• Resultaten uit een meta-analyse
• Begeleiding met het stoppen van benzodiazepinen
• Benzo's uit het pakket
• Huidige benzo's
• Geen hoger risico op dementie door benzodiazepinen
• Historische achtergrond
• Benzo's in muziek

Toepassingen van benzodiazepinen

De benzodiazepinen hebben de volgende drie toepassingen:

• angstdempende middelen c.q. anxiolytica;
• slaapmiddelen c.q. hypnotica;
• epilepsiemiddelen c.q. anti-epileptica.

Angstverminderende middelen of kalmeringsmiddelen

De angstverminderende middelen of kalmeringsmiddelen worden toegepast bij aanhoudende en/of hevige angstgevoelens indien ze iemand belemmeren in het dagelijkse functioneren. Deze medicijnen nemen niet de oorzaak van de angst weg, ze vlakken het gevoel wat af. We kunnen hierbij denken aan de volgende toepassingen:

• obsessieve compulsieve stoornissen (OCS);
• gegeneraliseerde angststoornissen (GAS);
• paniekstoornissen;
• sociale fobieën;
• post-traumatische stress-stoornis (PTSS).

Slaapmiddelen

Slaapmiddelen worden gebruikt om de kwaliteit van de slaap te bevorderen. Ook hierbij geldt dat ze de oorzaak van de slaapstoornis of het slaapprobleem niet wegnemen. Ten slotte kunnen benzodiazepinen werkzaam zijn bij epileptische aandoeningen en een aantal andere hersenaandoeningen.

Epilepsiemiddelen (anti-epileptica)

Alle benzodiazepinen hebben, in meer of mindere mate, een angstdempende, slaapbevorderende, spierverslappende én anti-epileptische werking.

Duur van het gebruik

Richtsnoer

Slaap- en kalmeringsmiddelen moeten bij voorkeur niet langer dan 1-2 weken achter elkaar worden gebruikt. Het College voor Zorgverzekeringen (CVZ) geeft als richtsnoer:

"Een kortdurende behandeling (2 weken) van ernstige slaapstoornissen en pathologische angst en spanning, die het normale functioneren verstoort of waaronder ernstig wordt geleden".

Enkele weken

Het wordt voorgeschreven ter overbrugging van een zware periode, een soort time-out voor enkele weken. Je kunt hierbij denken aan een periode van enorme stress of spanning met angsten en/of slapeloosheid waardoor je niet meer goed kan functioneren in werk, gezin en op andere terreinen van het leven. Het gaat om situaties waarbij sprake is van een acute angsttoestand of van acute en tijdelijke slaapstoornissen. Ook wordt het voorgeschreven om angst en onrust te bestrijden die als nevenverschijnsel bij een psychose of depressie optreden. Benzodiazepinen zijn dan geïndiceerd zolang de andere medicijnen nog niet werken en dat kan bij antidepressiva een aantal weken duren.

Werkingsmechanisme

Werking en snelheid

Alle benzodiazepinen hebben, in meer of mindere mate, een kalmerende, versuffende, spierverslappende en anti-epileptische werking. Ze verschillen in snelheid van intreden en duur van effect. Afhankelijk van de klachten wordt een middel voorgeschreven die snel werkt en na 8 uur is uitgewerkt (slaapmiddel) of een langzamer inwerkend middel dat langer werkzaam is (angstdempend middel).

GABA-receptoren in de hersenen

Benzo's stimuleren de zogeheten GABA-receptoren in de hersenen. GABA staat voor gamma-aminoboterzuur en dat is een neurotransmitter die overal in de hersenen voorkomt. Benzo's remmen de prikkeling van de neurotransmissie, dat is prikkeloverdracht.

Benzodiazepinen: afhankelijkheid en verslaving

Langer gebruik van benzodiazepinen leidt tot afhankelijkheid. Al na enkele weken treedt er tolerantie op: de gebruiker heeft steeds meer nodig van het middel om hetzelfde effect te bereiken, ofschoon bij lage doseringen geen tolerantie optreedt. Het risico van geestelijke afhankelijkheid is groot. De gebruiker verlangt steeds meer naar het middel en naar zijn idee kan hij niet meer goed zonder benzo's functioneren. Het wordt voor de gebruiker erg lastig ermee te stoppen. Naarmate het middel langer gebruikt wordt, des te moeilijker het geestelijk is om te stoppen. Het middel neemt angst of slapeloosheid weg en daarom wordt het met de dag moeilijker ermee te stoppen, de gebruiker gaat er steeds meer tegen opzien. Stel dat de symptomen en klachten terugkomen?

Ontwenningsverschijnselen na stoppen met benzodiazepinen

Na langdurig gebruik - bij zes weken of meer - kunnen er na het staken van de medicatie ontwenningsverschijnselen optreden. Veel voorkomende verschijnselen zijn: hartkloppingen, slapeloosheid, angst, prikkelbaarheid, gejaagdheid, spierpijn, trillerigheid en transpireren. Minder vaak optredende verschijnselen zijn: diarree, duizeligheid, overgevoeligheid voor licht, geluid en aanraking, prikkelingen of een brandend gevoel van de huid, interesseverlies, concentratiestoornissen, eetlustverlies, misselijkheid, hoofdpijn, wazig zien en vermoeidheid. Zeldzame ontwenningsverschijnselen zijn: epileptische insulten, verwardheid, wanen of hallucinaties.[1] Om dit te voorkomen, is het raadzaam om bij langdurig gebruik de medicatie stapsgewijs af te bouwen.

Rebound

Wat is rebound?

Waar altijd rekening mee moet worden gehouden is het verschijnsel rebound. Dat betekent dat de klachten na het staken van de medicatie in heviger mate terugkomen. Dit is vaak het geval bij slaapmiddelen. Normaliter kan men bij kort gebruik zonder al te veel problemen stoppen. Om terugslag (rebound) te voorkomen, kan men het beste slaapmiddelen afbouwen en er niet in een keer mee stoppen.

Geestelijke afhankelijkheid aan benzodiazepinen kan zeer groot zijn

In een wetenschappelijk onderzoek onder mensen die al jarenlang benzodiazepinen gebruikten, werd de groep gebruikers in tweeën gedeeld.[2] De ene groep kreeg een placebo toegediend, dat is een middel zonder werkzame stof maar wel met het vertrouwde uiterlijk. De andere groep kreeg hun vertrouwde medicatie. Het was een dubbelblind onderzoek, dat wil zeggen dat zowel onderzoekers als deelnemers niet wisten in welke groep de deelnemers zaten. Wat bleek? Bij de groep die de benzodiazepines bleef gebruiken, was er een groot aantal personen die ook onttrekkingsverschijnselen kreeg. Bij 22% werd het onderzoek zelfs gestaakt, omdat de onttrekkingsverschijnselen onverdraaglijk waren. We kunnen hieruit afleiden dat de ontwenningsverschijnselen deels psychisch van aard zijn en met de persoon van de gebruiker samenhangen. De geestelijke afhankelijkheid aan benzo's kan zeer groot zijn.

Benzodiazepinen bijwerkingen: nadelen van het gebruik

Mogelijke bijwerkingen

Er kleven allerlei nadelen aan het gebruik van benzo's. De meeste bijwerkingen zijn het gevolg van het werkingsmechanisme: de remming van de prikkeloverdracht in de hersenen. De mogelijke bijwerkingen zijn onder andere:

• verminderd reactie- en concentratievermogen, waardoor o.a. verhoogd risico in verkeer en bij bedienen van machines;
• verminderde inschatting eigen capaciteiten;
• duf-/sufheid;
• emotionele afvlakking (= verminderde geestelijke subtiliteit);
• ontremming/agressie (soms), waardoor relationele en sociale problemen kunnen ontstaan;
• toename van de eetlust, waardoor toename van het lichaamsgewicht;
• verminderde spierbeheersing, waardoor grotere kans op vallen (vooral bij mensen met een verstoorde motoriek) en (heup)fracturen;
• tijdelijk geheugenverlies (anterograde amnesie);
• verminderde zin in seks (libido-afname);
• vermoeidheid;
• onttrekkingsverschijnselen bij plotseling stoppen van het gebruik (het rebound-effect).[3]

Chronisch gebruik van benzodiazepinen

Vooral chronisch gebruik heeft zeer veel nadelen, zoals een grotere kans op vallen en botbreuken (bij ouderen verhoogd de kans op heupfracturen met wel 50%!), een verminderd reactievermogen met de risico's in het verkeer en risico's als de gebruiker met machines werkt, concentratie- en geheugenproblemen en een dof, sluimerend gevoel van somberheid en leegte en een vlak affect. Bovendien vervalt de medische werking van benzo's bij langdurig gebruik. Het zou nog wel eens zo kunnen zijn, dat bij langdurig, ononderbroken gebruik, er nauwelijks tot geen aantoonbare voordelen meer zijn en wel een heel scala aan nadelen. Gebruikers die hun gebruik na maanden of soms jaren hebben beëindigd, ervaren enorm veel voordelen - ze zijn niet meer zo duf, slaperig, emotioneel vlak en somber - en uitten dikwijls hun spijt dat ze er niet eerder mee zijn gestopt.

Het gebruik van benzodiazepinen afbouwen

Onder begeleiding afbouwen

Bij langdurig gebruik is het raadzaam het gebruik onder professionele begeleiding af te bouwen. Men kan hiervoor te rade gaan bij de huisarts of een eerstelijnspsycholoog die ervaring heeft op dit gebied. Samen met de gebruiker wordt er een afbouwschema opgesteld. Het tempo waarin dat gebeurt verschilt per individu en vindt plaats volgens een gezamenlijk opgesteld schema of op geleide van symptomen. Vaak is het zo dat de laatste stap het moeilijkst is om te zetten.

Voorbeeld van een afbouwschema benzodiazepinen

Teneinde de klachten die je zou kunnen krijgen bij het afbouwen en het stoppen van benzodiazepinen te minimaliseren, kun je medicatie, diazepam, krijgen. De benzodiazepine die je gebruikt wordt dan omgerekend naar een vergelijkbare dosis diazepam. Diazepam werkt lang en bij afbouw verdwijnt het langzaam uit je lichaam, zodat de kans dat je ontwenningsklachten zult krijgen veel kleiner wordt. Je eigen lichaam en hersenen merken geen verschil, want diazepam werkt net zo als iedere andere benzodiazepine.

Er zijn volgens het Leids Universitair Medisch Centrum (lumc) twee afbouwschema’s:

Schema 1: Bij gebruik tot 40 mg diazepam per dag (of een vergelijkbare dosis van een ander benzodiazepine) ziet het er als volgt uit:


Schema 2: Bij gebruik van 40 mg of meer diazepam per dag (of een vergelijkbare dosis van een ander benzodiazepine) wordt de dosis gedurende 30 dagen met 1/30 deel verlaagd.[4]

Effectieve strategieën afbouw benzodiazepinen

Resultaten uit een meta-analyse

Er zijn diverse vormen van begeleiding en strategieën ontwikkelt om chronisch gebruikers van benzo's te laten stoppen met hun gebruik. Welke strategieën werken het beste? Uit een meta-analyse (een analyse van de resultaten van meerdere onderzoeken) uit 2006, kwam naar voren dat zowel minimale als systematische interventies effect sorteren.[5] Minimale interventies bestaan meestal uit een brief met informatie en het advies te stoppen met het gebruik. Systematische interventies bestaan uit begeleiding met het stoppen.

Begeleiding met het stoppen van benzodiazepinen

Uit een proefschrift van Oude Voshaar uit 2003 blijkt dat ruim 20% van langdurige gebruikers stopten met het gebruikt van benzo's nadat ze een brief daarover hadden gekregen van de huisarts.[6] Het is effectief een stopbrief te personaliseren met redenen voor gebruik en staken.[7] Voorts bleek dat 60% er in slaagde te stoppen met begeleiding. Dit effect kan nog vergroot worden door de toevoeging van groepsgewijze cognitieve gedragstherapie en het middel imipramine, dat is bedoeld voor de behandeling van depressies. Het afbouwen van het gebruik door over te schakelen op langer werkende benzodiazepines en het geleidelijk afbouwen door middel van een schema of op indicatie van symptomen, is ook effectief gebleken. Dit is belangrijke informatie voor huisartsen en andere hulpverleners die gebruikers ondersteunen in het 'afkicken' van benzo's.[8] Er zijn geen duidelijke aanwijzingen voor de superioriteit van een bepaald afbouwschema.[9]

Benzo's uit het pakket

Met uitzondering van gebruik bij een aantal strikte indicaties is de vergoeding van benzodiazepinen per 1 januari 2009 beëindigd. Dit enerzijds om het onjuiste gebruik ervan te ontmoedigen en anderzijds om kosten te besparen. De gedachte erachter is dat als gebruikers zelf de benzodiazepinen moeten betalen, zij deze middelen bewust kortdurend zullen gebruiken. Hierdoor neemt de kans op ineffectief gebruik en verslaving af. In het belang voor de volksgezondheid is een afname van het gebruik wenselijk.

Voor de volgende indicaties blijven benzodiazepinen wel vergoed:

• als onderhoudsbehandeling bij epilepsie;
• als behandeling bij epileptisch insult;
• als behandeling van angststoornissen, waarbij medicamenteuze therapie met ten minste twee antidepressiva conform geldende richtlijnen heeft gefaald;
• als behandeling bij multipele psychiatrische problematiek, waarbij behandeling met hoge doses benzodiazepinen noodzakelijk is;
• of als palliatieve sedatie bij terminale zorg.[10]

Huidige benzo's

Alle huidige (anno 2024) recept-medicijnen in de groep benzodiazepinen op een rijtje:

• Alprazolam Tabletten (generiek)
• Bromazepam Tabletten (generiek)
• Brotizolam Tabletten
• Calmday®
• Chloordiazepoxide Dragees/Tabletten (generiek)
• Clobazam Tabletten
• Clorazepaat Capsules (generiek)
• Dalmadorm®
• Diazemuls®
• Diazepam Injecties/Rectiolen/Tabletten (generiek)
• Dormicum®
• Dormonoct®
• Flunitrazepam Tabletten (generiek)
• Flurazepam Capsules (generiek)
• Frisium®
• Halcion®
• Lendormin®
• Loprazolam Tabletten (generiek)
• Lorazepam Tabletten (generiek)
• Lormetazepam Capsules/Tabletten (generiek)
• Medazepam Capsules (generiek)
• Midazolam Injecties (generiek)
• Mogadon®
• Nitrazepam Tabletten (generiek)
• Noctamid®
• Nordazepam Dragees Normison®
• Oxazepam Tabletten (generiek)
• Prazepam Tabletten
• Reapam®
• Seresta®
• Sonata® (EU)
• Stesolid®
• Temazepam Capsules/Tabletten (generiek)
• Tranxène®
• Triazolam Tabletten
• Xanax®
• Zaleplon Capsules[11])

Generiek wil zeggen dat een octrooi van het geneesmiddel is verlopen en dat deze zonder merknaam op de markt wordt gebracht, dit in tegenstelling tot de merknamen die aangeduid worden met het symbool: ®.

Geen hoger risico op dementie door benzodiazepinen

Het gebruik van benzodiazepinen geeft geen hoger risico op het ontwikkelen van dementie bij ouderen. Ofschoon er mogelijk wel een relatie is, bestaat er geen oorzakelijk verband, concluderen Amerikaanse onderzoekers in The BMJ (British Medical Journal).[12]

Historische achtergrond

In 1955 identificeerde chemicus Leo Sternbach van het Zwitsers farmacieconcern Hoffmann-La Roche bij toeval de eerste benzodiazepine, chloordiazepoxide.[13] In 1960 bracht Hoffmann-La Roche het op de markt als Librium. Valium (diazepam) volgde in 1963. Tegen de jaren tachtig temperde het eerdere enthousiasme over benzo's en kwam er onder artsen en onderzoekers steeds meer oog voor misbruik en afhankelijkheid aan deze medicijnen.

Benzo's in muziek

In 1965 nam de Engelse rock & roll band The Rolling Stones het lied "Mother's Little Helper" op. Deze song van meer dan 50 jaar geleden gaat over de afhankelijkheid van valium, de merknaam voor Diazepam en de bekendste benzodiazepine, onder huisvrouwen.

What a drag it is getting old
"Kids are different today,"
I hear ev'ry mother say
Mother needs something today to calm her down
And though she's not really ill
There's a little yellow pill
She goes running for the shelter of a mother's little helper
And it helps her on her way, gets her through her busy day
"Things are different today,"
I hear ev'ry mother say
Cooking fresh food for a husband's just a drag
So she buys an instant cake and she burns her frozen steak
And goes running for the shelter of a mother's little helper
And two help her on her way, get her through her busy day
Doctor please, some more of these
Outside the door, she took four more
What a drag it is getting old
"Men just aren't the same today"
I hear ev'ry mother say
They just don't appreciate that you get tired
They're so hard to satisfy, You can tranquilize your mind
So go running for the shelter of a mother's little helper
And four help you through the night, help to minimize your plight
Doctor please, some more of these
Outside the door, she took four more
What a drag it is getting old
"Life's just much too hard today,"
I hear ev'ry mother say
The pusuit of happiness just seems a bore
And if you take more of those, you will get an overdose
No more running for the shelter of a mother's little helper
They just helped you on your way, through your busy dying day

Noten

1. http://www.hulpgids.nl/medicijnen/anxiolytica-hypnotica.htm#Literatuurlijst
2. Moleman, Peter: Geneesmiddelen voor de geest ~ Een praktische gids; Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam, 2007, p. 103-104.
3. http://www.consumed.nl/medicijnen/groepen/2928/Benzodiazepinen_bijwerkingen
4. https://www.lumc.nl/patientenzorg/patienten/patientenfolders/behandeling-benzodiazepine-verslaving#n3
5. Oude Voshaar, R.C., J.E. Couvée, A.J.L.M. van Balkom, P.G.H. Mulder & F.G. Zitman (2006). Strategies for dsicontinuing long-term benzodiazepine use. Meta-analysis. British Journal of Psychiatry, 189, 213-220. Besproken in: Hoe beëindig je langdurig gebruik van benzodiazepines? Eric van Rijswijk, in Maandblad Geestelijke volksgezondheid (MGv), 2007, 62, 220-222.
6. Oude Voshaar, R.C. (2003). Consecutive treatment strategies to discontinue longterm benzodiazepine use: a systematic evaluation in general practice. Academisch proefschrift Radboud Universiteit Nijmegen. Besproken in: Hoe beëindig je langdurig gebruik van benzodiazepines? Eric van Rijswijk, in Maandblad Geestelijke volksgezondheid (MGv), 2007, 62, 220-222.
7. Werkgroep Benzodiazepinen – Generieke module ‘Bijwerkingen; preventie, monitoring en behandeling van bijwerkingen bij geneesmiddelen voor psychiatrische aandoeningen’. Aandacht voor bijwerkingen van benzodiazepinen is belangrijk: een systematisch overzicht. Ned Tijdschr Geneeskd. 2017;161:D1052
8. Lees ook het artikel: Gorgels, W.J.M.J.: Stoppen met benzodiazepinen. Huisarts en Wetenschap, 2009;52(2):95-101. In dit artikel belicht de schrijver de resultaten van een groot Nederlands onderzoek ter vermindering van langdurig benzodiazepinegebruik; het zogeheten Benzoredux-onderzoek. Dit onderzoek werd uitgevoerd in de regio’s Nijmegen, Amsterdam en Almere van 1998-2002. In dit artikel is een dosisafbouwschema opgenomen en een tekst van de stopbrief.
9. Ned Tijdschr Geneeskd. 2017;161:D1052
10. http://rijksbegroting.minfin.nl/2008/kamerstukken,2008/6/27/kst119956.html
11. http://www.consumed.nl/medicijnen/groepen/2101
12. BMJ 2016;352:i90
13. Wick JY. The history of benzodiazepines. Consult Pharm. 2013 Sep;28(9):538-48. doi: 10.4140/TCP.n.2013.538. PMID: 24007886.

Lees verder

• Diazepam: werking, bijwerkingen, dosering en alcohol
• Gevolgen alcoholgebruik voor jongeren: hersenen en organen
• Urinecontrole (UC) gevangenis & hoelang zijn drugs in bloed?
• Roken: Jong roken schaadt hersenen - blijvende hersenschade
• Roken: verslaving en de effecten van nicotine op de hersenen