Roken: verslaving en de effecten van nicotine op de hersenen

Nicotine bereikt binnen gemiddeld 8 seconden de hersenen na inademing, waar het ook werkzaam is. Het effect is sneller dan wanneer een injectie wordt gegeven. In de hersenen bindt nicotine zich aan de zogenaamde acetylcholinereceptor, een membraaneiwit dat functioneert als een receptor. Zo stimuleert het een toename van de dopamineproductie, wat gepaard gaat met een direct gevoel van welbevinden of een gevoel van rust. Naast het stimuleren van dit proces in het zogenaamde 'beloningscentrum' van de hersenen, heeft nicotine ook een stimulerend effect op hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor alertheid en het verhogen van het aandachtsniveau. Daarnaast heeft het nog andere effecten in de hersenen. Nicotineverslaving of -afhankelijkheid voldoet aan alle kenmerken van een verslaving. Er is sprake van dwangmatig gedrag en de gebruiker heeft moeite met stoppen ook al ondervindt hij er schade van. Er treden onthoudingsverschijnselen op bij het stoppen en de kans op terugval is groot.

• Nicotine is zwaar verslavend
• Aantal rokers
• Zeer verslavend
• Verslaving: ziekte of moreel probleem?
• Hersenziekte
• Tegengeluiden
• Wanneer is er sprake van rookverslaving?
• Kenmerken
• Tolerantie
• Farmacologische effecten van nicotine
• Effecten op lichaam en geest
• De effecten van nicotine op de hersenen
• Neurochemische (belonende) effecten van nicotine
• Rewards gekoppeld aan situaties
• Onthoudingsverschijnselen of ontwenningsverschijnselen na stoppen met roken
• Nicotineonthoudingsverschijnselen
• Nicotineonthoudingssyndroom
• Craving

Nicotine is zwaar verslavend

Aantal rokers

Anno 2020 rookte 20,2% van de bevolking van 18 jaar en ouder. In 2014 rookte nog 25,7% van de volwassen bevolking.[1]

Zeer verslavend

Nicotine is het verslavende bestanddeel in tabaksrook. Nicotine is een zwaar verslavend middel. Nicotine is verslavender dan psychostimulantia zoals cocaïne, amfetamine en alcohol. De cijfers van mensen die eraan verslaafd zijn én terugvallen na een stoppoging tonen ook aan dat de verslavende werking van nicotine niet onderschat moet worden.

Nicotine is om twee redenen zwaar verslavend. Ten eerste is er bij inname door middel van roken erg snel een hoge concentratie in de hersenen en vinden er veel toedieningsmomenten plaats; de roker rookt gemiddeld circa 20 sigaretten per dag. Ten tweede kent nicotine veel aangrijpingspunten, het middel werkt in op verscheidene receptoren. In de paragaaf De effecten van nicotine op de hersenen gaan we hier nader op in.

Verslaving: ziekte of moreel probleem?

Hersenziekte

Tabaksverslaving wordt net als andere verslavingen de laatste jaren steeds meer gezien als een chronische ziekte die voortkomt uit de effecten die het jarenlange gebruik van het middel op de hersenen heeft. Verslaving is dan een hersenaandoening die gekenmerkt wordt door regelmatige terugval.[2] Verslaving is een hersenziekte en moet als zodanig worden behandeld. Dat stelt de Amerikaanse psychiater Nora Volkow. Ze spreekt van een serieuze hersenziekte. “Als een orgaan niet goed functioneert, heeft dat effect op het welzijn van de betreffende persoon. Bij verslaving is dat orgaan het brein.”[3] Dit heeft implicaties voor de wijze waarop de behandeling ingezet wordt en de doelen die gesteld worden. Reductie van het gebruik en streven naar zo lang mogelijke periodes van abstinentie is het doel.

Tegengeluiden

Er zijn ook tegengeluiden te horen. De Britse psychiater en schrijver Theodore Dalrymple stelt in zijn boek 'Drugs: De mythes en de leugens' (2006) dat het onzinnig is te beweren dat verslaving een ziekte is. Verslaving is volgens hem een kwestie van slechte moraal en het maken van verkeerde keuzes. Het is een moreel probleem dat vraagt om een innerlijke hervorming van de verslaafde.

Wanneer is er sprake van rookverslaving?

Kenmerken

In het psychiatrische classificatiesysteem Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5), is er sprake van verslaving (DSM spreekt over 'afhankelijkheid') als in een periode van 12 maanden minimaal drie van de volgende kenmerken optreden:

• tolerantie;
• onthouding;
• gebruik in grotere hoeveelheden/langere duur dan plan;
• de wens het gebruik te minderen;
• kost steeds meer tijd (gebruik, herstel van de effecten, artsbezoek);
• beïnvloeding sociale/beroepsmatige/vrijetijdsbestedingen;
• gebruik wordt gecontinueerd ondanks druk van de omgeving en de wetenschap dat het gebruik problemen oplevert.

In 1980 werd 'tabaksafhankelijkheid' opgenomen in de DSM-III. Rookverslaving werd toen door de psychiatrie als een verslaving onderkend.

Tolerantie

Er is bij nicotineverslaving niet echt sprake van tolerantie, dat wil zeggen dat de roker niet steeds meer hoeft te roken om hetzelfde effect te bereiken. Uit onderzoek is gebleken dat het structureel gebruik van nicotine leidt tot een toename van het aantal nicotinereceptoren in de hersenen. Dit is zeer bijzonder, aangezien bij verslaving vaak het omgekeerde proces plaatsvindt: de gevoeligheid en dichtheid van receptoren neemt af bij langdurig gebruik van een middel die inwerkt op de receptoren.[4]

Farmacologische effecten van nicotine

Nicotine passeert gemakkelijk de bloed-hersenbarrière. Dat is de grens tussen de hersenen en de rest van het lichaam. Het zorgt ervoor dat schadelijke stoffen ons brein niet bereiken.Geïnhaleerd in tabaksrook bereikt nicotine de hersenen in gemiddeld 8 seconden. Maar het kan ook door de huid worden opgenomen.

Nicotine activeert zogenaamde nicotinerge acetylcholinereceptor (nAChR) in het zenuwstelsel door eraan te binden. Deze worden namelijk gestimuleerd door het boodschappersstofje acetylcholine. De receptoren bevinden zich voornamelijk op de motorische eindplaten, waarop signalen van zenuwcellen worden doorgegeven aan spieren. In de hersenen bevinden de receptoren zich onder andere op de stroomafwaartse zenuwcellen van het sympathische en parasympathische zenuwstelsel. Dit deel van het autonome zenuwstelsel regelt onbewuste processen zoals darmactiviteit en hartslag. Omdat nicotine op een vergelijkbare manier werkt als de werkelijke boodschappersubstantie, verstoort het belangrijke functies.

Als nicotine aan de ACh-receptor is gebonden, komen verschillende boodschapperstoffen zoals dopamine, adrenaline, noradrenaline en serotonine vrij, maar ook hormonen zoals cortisol. Terwijl acetylcholine snel wordt afgebroken, bindt nicotine zich gedurende lange tijd aan de receptoren. Hierdoor duurt de excitatie of aansporing van elke cel langer. Als gevolg hiervan duurt het ook langer voordat de cel na de activiteitsfase inactief is en een nieuw signaal kan afgeven - nicotine remt de cel.

Op de lange termijn passen de cellen zich aan dit mechanisme aan en nemen ze extra receptoren op in het celmembraan. Als er geen nicotine is, zijn er plotseling te veel vrije receptoren beschikbaar, de stroomafwaartse zenuwcellen kunnen niet meer worden gestimuleerd zoals eerder. Het dopamineniveau daalt, het verlangen naar een nieuwe sigaret ontstaat. Aangezien de ACh-receptoren belangrijk zijn voor de overdracht van zenuwimpulsen naar spiercellen, kan een hoge nicotinedosis een verlammend effect hebben op de spieren. Als ook de ademhalingsspieren of de hartspier worden aangetast, kan dit dodelijk zijn.

Nicotine wordt snel in het lichaam afgebroken. Na slechts 30 tot 60 minuten wordt het door de lever geoxideerd. Dit is de reden waarom zelfs sterke rokers niet door nicotine vergiftigd raken: ze detoxen of ontgiften 's nachts.

Nicotine kan de placentabarrière binnendringen en komt ook in de moedermelk terecht. Rokers hebben meer kans op premature baby's. Dat zijn baby';s die te vroeg geboren worden.

Effecten op lichaam en geest

Nicotine heeft een stimulerend effect door de verhoogde afgifte van noradrenaline, adrenaline en vasopressine. Het hart klopt sneller, de bloeddruk stijgt, de bloedvaten worden smaller. Dit leidt op korte termijn tot hogere prestaties. Nicotine verhoogt ook de suikerconcentratie in het bloed, wat het hongergevoel vermindert. De stimulerende effecten treden echter alleen op bij lage doses. Een hoge dosis nicotine heeft een kalmerende, soms zelfs verlammende werking. Dit verklaart waarom veel mensen roken ontspannend vinden. Aan de andere kant zijn het stimulerende effect bij lage doseringen en het feit dat nicotine zo snel wordt afgebroken de reden waarom de eerste sigaret van de dag het meest effectief is en vaak ook als zodanig wordt ervaren. Daarna gaat het erom een ​​constant nicotinegehalte te behouden.

Nicotine veroorzaakt de afgifte van de boodschapperstof dopamine in de nucleus accumbens, een gebied in de hersenen dat tegen het septum aan ligt. Dit activeert het beloningssysteem, wat leidt tot de snelle ontwikkeling van een verslaving met geestelijke en lichamelijke afhankelijkheid. Terwijl de fysieke ontwenningsverschijnselen zoals rusteloosheid, prikkelbaarheid, slaapstoornissen en hoofdpijn na een week of twee verdwijnen, kan de psychische afhankelijkheid lange tijd aanhouden. Een reden hiervoor is het zogenaamde verslavingsgeheugen, dat bepaalde situaties of ervaringen verbindt met nicotineconsumptie. De beroemde sigaret na de maaltijd of geslachtsgemeenschap. Het grote risico van terugval onder (nicotine)verslaafden hangt samen met dit krachtige verslavingsgeheugen.[5]

De effecten van nicotine op de hersenen

Neurochemische (belonende) effecten van nicotine

Het duurt gemiddeld 8 seconden voordat nicotine de hersenen bereikt nadat de roker een teug heeft genomen aan zijn sigaret. Nicotine werkt in op vele neurotransmitters, dat zijn moleculen die worden gebruikt voor de signaaloverdracht tussen zenuwcellen. In een overzichtelijk model heeft Benowitz de invloed van nicotine en het bijbehorende neurochemische (belonende) effect op elk type neurotransmitter beschreven. Nicotine bindt zich in de hersenen aan verschillende receptoren:

• dopamine: genot, onderdrukken van eetlust;
• noradrenaline: waakzaamheid, onderdrukken van de eetlust;
• acetylcholine: waakzaamheid, verbetering leerproces;
• vasopressine: verbetering geheugen;
• serotonine: beïnvloeding stemming, onderdrukken van de eetlust;
• bèta-endorfine: vermindering van angst en spanning.[6]

Rewards gekoppeld aan situaties

Nicotine heeft dus een flink aantal belonende effecten, rewards genaamd. De roker voelt zich ontspannen, waakzaak en alert en zijn concentratie is verhoogd. Deze rewards worden gekoppeld aan bepaalde momenten of situaties waarin hij rookt. Gezellig roken met vrienden aan de bar of bij de koffie of ontspannen roken na het eten. Er treedt allengs conditionering op: het gunstige effect van nicotine wordt geassocieerd met bepaalde situaties waardoor de roker in die situatie graag wil roken.

Onthoudingsverschijnselen of ontwenningsverschijnselen na stoppen met roken

Nicotineonthoudingsverschijnselen

Bij chronisch rookgedrag kunnen er na het stoppen de volgende nicotineonthoudingsverschijnselen optreden volgens DSM-5:

• dysfore of depressieve stemming[7];
• slapeloosheid;
  Slapeloosheid / Bron: PrinceOfLove/Shutterstock.com
• prikkelbaarheid, frustratie of woede;
• angst;
• concentratieproblemen;
• rusteloosheid;
• vertraagde hartfrequentie;
• toegenomen eetlust of gewichtstoename.

Nicotineonthoudingssyndroom

Het nicotineonthoudingssyndroom ontstaat enkele uren na de laatste nicotine-inname. De zucht naar een sigaret kan nog lange tijd worden opgeroepen door situaties en omstandigheden die geassocieerd zijn geraakt met het roken (conditionering).

Craving

Er treedt niet alleen lichamelijke afhankelijkheid op bij nicotineverslaving, maar er is bij langdurig gebruik ook sprake van psychische afhankelijkheid hetgeen leidt tot dwangmatig, obsessief verslavingsgedrag: de zucht, hunkering naar een sigaret, craving genaamd. De roker die laat in de avond ontdekt dat zijn shag op is en dwangmatig op zoek gaat naar een plukje shag in ieder hoekje van het huis en zelfs zover gaat dat hij tabak uit peuken peutert. Craving vergroot de kans op een terugval na het stoppen met roken. Verschillende neurotransmittersystemen lijken betrokken te zijn bij het fenomeen craving.

Noten:

1. Trimbos. Cijfers roken. https://www.trimbos.nl/kennis/cijfers/cijfers-roken (ingezien op 2-1-2022)
2. A.I. Leshner: Addiction is a brain disease, and it matters. Science; 1998 May 8;280(5365):807-8.
3. Zorgkrant. Verslaving is een hersenziekte. https://zorgkrant.nl/wetenschap-en-onderwijs/8317-verslaving-is-een-hersenziekte (ingezien op 13-5-2020)
4. F.J. Zijlstra en J. Zaagsma: Farmacologie van nicotine; in: Knol, K. et al: Tabaksgebruik: gevolgen en bestrijding; Lemma BV, Utrecht, 2005, p. 72.
5. Medisch Contact. Verslaafde hersenen. https://www.medischcontact.nl/nieuws/laatste-nieuws/artikel/verslaafde-hersens.htm (ingezien op 3-6-2020)
6. Nicotine en het brein, op: http://www.hartenziel.nl/artikel/nicotine_en_het_brein/ (voor de laatste keer geraadpleegd op 11 april 2009)
7. Rokers die stoppen benoemen vaak dat ze last hebben van 'een gevoel van leegte'.

Lees verder

• COPD: symptomen, gevolgen, behandeling en medicatie COPD
• Roken: Jong roken schaadt hersenen - blijvende hersenschade
• Schadelijke gevolgen roken / risico van voortijdige sterfte
• Sigaretten bevatten bacteriën & Harttransplantaties en roken
• Stoppen met roken: tips afkicken roken Allen Carr-methode