Speeksel, waarvoor dient het eigenlijk?

Speeksel, in de volksmond ook wel spuug genoemd, is er niet alleen om voedsel door te slikken en de mond tegen uitdrogen te beschermen. Het vervult ook een aantal andere belangrijke functies in het lichaam: zo versterkt het bijvoorbeeld de tanden en draagt het bij aan ons smaakgevoel tijdens het eten. Speeksel heeft overigens niet altijd dezelfde samenstelling: het kan meer of minder stroperig zijn, al naar gelang de speekselklier die het speeksel produceert of de taak die het speeksel vervult.

Spijsvertering begint al in de mond

Het slijmerige, stroperige speeksel fungeert als glijmiddel voor opgenomen voedsel. Dat laat zich daardoor beter “naar beneden” slikken. We kennen ook speeksel met minder viscositeit, speeksel dus dat minder stroperig is en onder andere het enzym α-amylase bevat. Dat enzym splitst suikerverbindingen (koolhydraten) op en maakt die zo bruikbaar voor opname door het lichaam. Zo begint de spijsvertering dus al in de mond.

De functies van speeksel

Speeksel dient als “smaakmaker”

Speeksel speelt een belangrijke rol bij de beleving van smaak. De in de voeding aanwezige aroma's lossen op in het speeksel, zodat de smaakpapillen van de tong ze kunnen opnemen.

Speeksel zet de spijsvertering in gang

Met behulp van speeksel vormt zich tijdens het kauwen van het voedsel al een pap-achtige brij, ook wel pulp genoemd. Bovendien zorgen spijsverterings-enzymen ervoor dat koolhydraten uit de voeding al voor een deel verteerd worden.

Speeksel fungeert als glijmiddel

De vele slijmstoffen (mucinen) die het speeksel bevat, maken het eten glad, zodat we dat gemakkelijk kunnen doorslikken.

Biedt bescherming tegen tandbederf

Het licht alkalische speeksel bezit de ideale pH-waarde en vervult ook een belangrijke rol tegen tandbederf aangezien het zuren in de mond neutraliseert. Zo kunnen zure voedselbestanddelen de tanden en het mondslijmvlies niet zo gemakkelijk aantasten. Speeksel beschermt dus tot op zekere hoogte tegen cariës.

Spuug bevat mineralen die het tandglazuur beschermen

Ons spuug bevat in opgeloste vorm belangrijke mineralen, die ook in de tandstructuur voorhanden zijn. Denk bijvoorbeeld aan fluoride. Deze mineralen verharden het glazuur en beschermen tegen onttrekking van mineralen. Kleine defecten aan de tanden kunnen op deze wijze worden gerepareerd.

Beschermt tegen ziekteverwekkers

Tijdens het slikken raken met het speeksel talrijke micro-organismen, maar ook fijne etensresten en losgekomen cellen van het orale slijmvlies in de mondholte. Het speeksel bezit antibacteriële eigenschappen en beschermt mond en keel tegen ziekteverwekkers. Speeksel bevat onder andere speciale eiwitten (zgn. immunoglobulinen) die eigenschappen van antilichamen bezitten alsook het enzym lysozym, een enzym dat de wand van een bacterie aanvalt. Het eiwit histatine speelt een belangrijke rol bij wondgenezing.

Speeksel bevordert het spreken

Door het vochtige milieu dat speeksel in de mond teweegbrengt, blijven lippen en tong bewegelijk. Het spreken gaat ons daardoor gemakkelijker af.

Spreken met consumptie

Bij sabbelende peuters wordt een druppel speeksel zonder meer getolereerd, in andere gevallen is dit een teken van een slechte mond- en tongcoördinatie. Mensen die “spreken met consumptie” kunnen vaak baat hebben bij een spreek- en sliktherapie van een logopedist.

Is spuug vies?

Op zich is er weinig vies aan spuug. Het bestaat voor 99 procent uit water. Maar juist dat overblijvende één procent is wat het doet bij speeksel. Dát bevat verschillende stoffen die belangrijk zijn voor de voedselinname, tandbehoud en de controle van microbiële huishouding in de mond. Zonder spuug zou het doorslikken van voedsel zeer moeilijk zijn. Het fungeert min of meer als glijmiddel in ons spijsverteringskanaal. Bovendien wordt ons eten “voorverteerd” door de in speeksel aanwezige stoffen voordat het de maag bereikt.

Droge mond: te weinig speeksel in de mond

Te weinig speeksel in de mond leidt niet alleen tot een ongemakkelijk en droog gevoel in de mond, maar verhoogt onder meer ook het risico op cariës. Hoe meer speeksel in de mondholte aanwezig is, hoe rijkelijker het “vloeit” en hoe sneller schadelijke substanties zoals suiker worden geëlimineerd, die immers de tanden kunnen aantasten. Mensen met een droge mond valt ook het spreken en slikken moeilijker terwijl ook de smaak van voedsel kan veranderen als gevolg van onvoldoende speeksel. En het is een feit, bloed kan je bijzetten, speeksel helaas niet.

Mogelijke oorzaken van een droge mond

Een gebrek aan speeksel kan vele oorzaken hebben en komt voornamelijk bij ouderen vaker voor. Produceert een persoon minder dan 0,1 milliliter speeksel per minuut, dan spreken artsen van een droge mond of xerostomie. Ter vergelijking: normaal wordt er ongeveer tien keer zo veel speeksel per minuut geproduceerd, derhalve 1 milliliter. Een droge mond kan uiteraard optreden als men te weinig drinkt, maar er kunnen ook andere oorzaken zijn zoals:

• gebruik van bepaalde medicijnen (bijvoorbeeld antidepressiva);
• schade aan de speekselklieren na een bestraling (radiotherapie);
• ontsteking van de speekselklieren;
• ziekten die de speekselklieren beïnvloeden, zoals Diabetes Mellitus of AIDS.