Speeksel (saliva): Functies en problemen met productie

Speeksel (saliva) is een heldere vloeistof gemaakt door verschillende klieren in het mondgebied. Speeksel bestaat voornamelijk uit water, al bevat dit ook andere stoffen die het lichaam nodig heeft om voedsel te verteren en de tanden sterk te houden. Saliva heeft talrijke belangrijke functies, bijvoorbeeld voor de tand- en mondgezondheid maar ook voor dagelijkse activiteiten zoals praten, eten, kauwen en slikken. Diverse aandoeningen en omgevingsfactoren leiden soms tot een verminderde speekselproductie hetgeen leidt tot een droge mond, of een vermeerderde speekselproductie (kwijlen). Hiervoor bestaan veel huisremedies en zelfzorgmaatregelen, al is bij aanhoudende problemen en/of bijkomende symptomen wel steeds advies van een arts nodig.

• Speekselklieren in de mond produceren speeksel
• Waaruit bestaat speeksel?
• Eiwitten
• Elektrolyten
• Enzymen
• Mucine
• Functies van speeksel
• Te weinig speekselproductie
• Te veel speeksel

Speekselklieren in de mond produceren speeksel

De speekselklieren (klieren die speeksel produceren) bevinden zich in elke wang, aan de onderkant van de mond, en in de buurt van de voortanden bij het kaakbot. Er zijn zes belangrijke speekselklieren en honderden kleinere speekselkliertjes. Speeksel beweegt door speciale speekselkanalen (speciale buisjes). Normaal gesproken maakt het lichaam 0,4 tot 2,8 liter per dag aan. Meestal maakt het lichaam het meeste speeksel in de late namiddag aan en ’s nachts is de speekselproductie het laagst.

Waaruit bestaat speeksel?

Ongeveer 99 procent van het speeksel bestaat uit water. De resterende 1 procent bevat een veelvoud aan componenten, zoals natrium, calcium, magnesium, kalium, immunoglobulinen, eiwitten, enzymen en mucinen. Deze onderdelen van speeksel hebben unieke functies die van cruciaal belang zijn voor het behoud van de gezondheid.

Eiwitten

Speeksel bestaat vooral uit water en daarna zijn vooral eiwitten aanwezig in speeksel. Hoewel eiwitten slechts een fractie van de samenstelling van speeksel uitmaken, hebben ze talloze functies. Eiwitten werken als een eerste verdedigingslijn bij het verwijderen van mondbacteriën en vormen een beschermende laag op de tanden. Mogelijk helpen de eiwitten eveneens bij het vermogen om te proeven door interactie met smaakreceptoren in de mond.

Elektrolyten

Elektrolyten zijn mineralen in het lichaam, zoals calcium, fosfor en magnesium. In de mond helpen deze specifieke mineralen het tandglazuur versterken en verharden, wat op zijn beurt het risico op gaatjes vermindert.

Enzymen

De enzymen in speeksel zijn specifieke eiwitten die chemische reacties in gang zetten die nodig zijn voor de start van het spijsverteringsproces. Deze enzymen helpen bijvoorbeeld bij het afbreken van zetmeel en vetten in de mond.

Mucine

Mucine in speeksel helpt bij de spijsvertering. Dit specifieke eiwit zorgt ervoor dat mensen veilig kunnen eten en slikken want de mond blijft hierdoor voldoende gesmeerd.

Functies van speeksel

Speeksel heeft tal van belangrijke functies:

• bestrijdt ziektekiemen in de mond
• heeft eiwitten en mineralen die tandglazuur beschermen en tandbederf en tandvleesaandoeningen voorkomen / houdt de tanden sterk
• helpt bij het kauwen, eten, slikken en spreken
• helpt om kunstgebitten veilig op hun plaats te houden
• houdt de mond dagelijks schoon, vochtig en comfortabel
• spoelt voedselresten weg
• voorkomt een slechte adem

Bovendien is speeksel nuttig bij het diagnosticeren van gezondheidsproblemen. Artsen gebruiken speeksel om een persoon bijvoorbeeld te testen op de aanwezigheid van een hiv-infectie.

Te weinig speekselproductie

Bepaalde ziekten, omgevingsfactoren en medicijnen tasten mogelijk de speekselproductie aan. Wanneer een patiënt onvoldoende saliva produceert, ontstaat een droge mond (xerostomie). Door de droogheid van de mond gaan het tandvlees, de tong en andere weefsels in de mond opzwellen en pijn doen. Deze omgeving voedt bacteriën, hetgeen leidt tot een slechte adem. Speeksel is belangrijk omdat dit helpt om voedseldeeltjes van de tanden te verwijderen. Dit helpt het risico op gaatjes te verminderen. Door een tekort aan speeksel ontstaan bijgevolg sneller tandproblemen zoals tandbederf en tandvleesaandoeningen. Bovendien ontstaan smaakstoornissen. Veel water drinken, op suikervrij snoep zuigen en het gebruik van kunstmatig speeksel zijn tips om de mond voldoende te bevochtigen en comfortabel te houden.

Te veel speeksel

Veel aandoeningen en omgevingsfactoren zorgen er voor dat mensen te veel speeksel gaan produceren (overmatig kwijlen, hypersalivatie, sialorroe), zoals onder andere aandoeningen die slikproblemen veroorzaken, bijwerkingen van medicijnen, een beroerte, hersenverlamming, hondsdolheid, vergiftiging of een vergrote tong. De arts zet een behandeling in die gebaseerd is op het onderliggend probleem zoals medicatie, botoxinjecties of chirurgie.

Lees verder

• Xerostomie: Droge mond door aandoening of medicatie
• Kwijlen tijdens slaap: Oorzaken kwijlgedrag tijdens de nacht
• Kwijlen: Speeksel uit mond door infecties of aandoeningen
• Speekselklierbiopsie: Weefsel van speekselklier wegnemen
• Speekselklierinfectie: Parotitis en sialoadenitis