Speeksel (saliva): Functies en problemen met productie

Speeksel (saliva) is een heldere vloeistof die wordt geproduceerd door verschillende klieren in het mondgebied. Speeksel bestaat voornamelijk uit water, maar bevat ook andere stoffen die essentieel zijn voor de vertering van voedsel en het behoud van sterke tanden. Saliva speelt een belangrijke rol bij de tand- en mondgezondheid, maar is ook cruciaal voor dagelijkse activiteiten zoals praten, eten, kauwen en slikken. Diverse aandoeningen en omgevingsfactoren kunnen leiden tot een verminderde speekselproductie, wat resulteert in een droge mond, of tot een verhoogde speekselproductie (kwijlen). Voor beide situaties bestaan verschillende huisremedies en zelfzorgmaatregelen, maar bij aanhoudende problemen en/of bijkomende symptomen is het altijd verstandig om medisch advies te zoeken.

• Speekselklieren in de mond produceren speeksel
• Waaruit bestaat speeksel?
• Eiwitten
• Elektrolyten
• Enzymen
• Mucine
• Functies van speeksel
• Te weinig speekselproductie
• Te veel speeksel
• Nazorg en opvolging
• Levensstijl en voeding
• Psychologische aspecten
• Hulpmiddelen en ondersteuning
• Aandoeningen die speekselproductie beïnvloeden
• Hyposalivatie (verminderde speekselproductie)
• Sialorroe (overmatige speekselproductie)

Speekselklieren in de mond produceren speeksel

De speekselklieren (klieren die speeksel produceren) bevinden zich in elke wang, aan de onderkant van de mond, en in de buurt van de voortanden bij het kaakbot. Er zijn zes belangrijke speekselklieren en honderden kleinere speekselkliertjes. Speeksel beweegt door speciale speekselkanalen (speciale buisjes). Normaal gesproken produceert het lichaam 0,4 tot 2,8 liter speeksel per dag. Meestal wordt het meeste speeksel in de late namiddag aangemaakt, en ’s nachts is de speekselproductie het laagst.

Waaruit bestaat speeksel?

Ongeveer 99 procent van het speeksel bestaat uit water. De resterende 1 procent bevat een scala aan componenten, zoals natrium, calcium, magnesium, kalium, immunoglobulinen, eiwitten, enzymen en mucinen. Deze onderdelen van speeksel hebben unieke functies die van cruciaal belang zijn voor het behoud van de gezondheid.

Eiwitten

Speeksel bestaat vooral uit water, maar eiwitten maken een belangrijke fractie van de samenstelling uit. Hoewel eiwitten slechts een klein percentage van speeksel uitmaken, hebben ze talloze functies. Ze fungeren als een eerste verdedigingslinie tegen mondbacteriën en vormen een beschermende laag op de tanden. Daarnaast kunnen eiwitten bijdragen aan het proeven door interactie met smaakreceptoren in de mond.

Elektrolyten

Elektrolyten zijn mineralen zoals calcium, fosfor en magnesium. In de mond helpen deze mineralen het tandglazuur te versterken en te verharden, wat het risico op gaatjes vermindert.

Enzymen

De enzymen in speeksel zijn specifieke eiwitten die chemische reacties op gang brengen die essentieel zijn voor het begin van het spijsverteringsproces. Deze enzymen helpen bij het afbreken van zetmeel en vetten in de mond.

Mucine

Mucine in speeksel helpt bij de spijsvertering. Dit specifieke eiwit zorgt ervoor dat mensen veilig kunnen eten en slikken doordat de mond goed gesmeerd blijft.

Functies van speeksel

Speeksel vervult tal van belangrijke functies:

• bestrijdt ziektekiemen in de mond
• bevat eiwitten en mineralen die tandglazuur beschermen en tandbederf en tandvleesaandoeningen voorkomen / houdt de tanden sterk
• helpt bij het kauwen, eten, slikken en spreken
• helpt om kunstgebitten veilig op hun plaats te houden
• houdt de mond dagelijks schoon, vochtig en comfortabel
• spoelt voedselresten weg
• voorkomt een slechte adem

Daarnaast is speeksel nuttig bij het diagnosticeren van gezondheidsproblemen. Artsen gebruiken speeksel om een persoon bijvoorbeeld te testen op de aanwezigheid van een hiv-infectie.

Te weinig speekselproductie

Bepaalde ziekten, omgevingsfactoren en medicijnen kunnen de speekselproductie aantasten. Wanneer een patiënt onvoldoende speeksel produceert, kan dit leiden tot een droge mond (xerostomie). Door de droogheid van de mond kunnen het tandvlees, de tong en andere weefsels in de mond opzwellen en pijn doen. Deze omgeving bevordert de groei van bacteriën, wat kan leiden tot een slechte adem. Speeksel helpt voedseldeeltjes van de tanden te verwijderen, wat het risico op gaatjes vermindert. Een tekort aan speeksel kan resulteren in sneller optreden van tandproblemen zoals tandbederf en tandvleesaandoeningen, en kan ook smaakstoornissen veroorzaken. Tips om de mond voldoende te bevochtigen en comfortabel te houden zijn onder andere veel water drinken, suikervrije snoepjes gebruiken en het toepassen van kunstmatig speeksel.

Te veel speeksel

Veel aandoeningen en omgevingsfactoren kunnen leiden tot een overmatige speekselproductie (overmatig kwijlen, hypersalivatie, sialorroe), zoals aandoeningen die slikproblemen veroorzaken, bijwerkingen van medicijnen, een beroerte, hersenverlamming, hondsdolheid, vergiftiging of een vergrote tong. De behandeling hangt af van de onderliggende oorzaak en kan medicatie, botoxinjecties of chirurgie omvatten.

Nazorg en opvolging

Na de behandeling van problemen met speekselproductie is regelmatige opvolging essentieel om de voortgang te monitoren en eventuele complicaties tijdig te signaleren. Patiënten moeten regelmatig terugkomen voor controles en onderhoud. Het is belangrijk om bij elke controle de arts te informeren over veranderingen in de toestand of symptomen, zoals pijn, bloeding of abnormale afscheiding.

Levensstijl en voeding

Voor patiënten met problemen met speekselproductie is een aangepaste voedingsstrategie noodzakelijk. Voeding moet goed voorbereid zijn om verstoppingen van de kaak te voorkomen. Patiënten moeten ook aandacht besteden aan hun algehele gezondheid en eventuele veranderingen in hun lichamelijke toestand.

Psychologische aspecten

Het ontvangen van een diagnose van speekselproblemen kan emotioneel belastend zijn voor sommige patiënten. Het is belangrijk om psychologische ondersteuning te zoeken indien nodig. Dit kan helpen bij het aanpassen aan de nieuwe levensomstandigheden en het omgaan met eventuele zorgen of angst die de patiënt ervaart.

Hulpmiddelen en ondersteuning

Er zijn verschillende hulpmiddelen beschikbaar voor patiënten met speekselproblemen, zoals speciale voedingspompen en hulpmiddelen voor mondverzorging. Verpleegkundigen en diëtisten kunnen adviseren over de juiste hulpmiddelen en hoe deze het beste kunnen worden gebruikt. Ook kunnen zij ondersteuning bieden bij het leren omgaan met de aandoening en het verzorgen van de mond op de juiste manier.

Aandoeningen die speekselproductie beïnvloeden

Hyposalivatie (verminderde speekselproductie)

• Epidemiologie: Hyposalivatie komt relatief vaak voor bij oudere volwassenen en patiënten met chronische aandoeningen zoals diabetes en auto-immuunziekten.
• Oorzaken: Oorzaken van hyposalivatie omvatten medicatiegebruik (bijvoorbeeld antihistaminica en antidepressiva), auto-immuunziekten (zoals Sjögren-syndroom), bestralingstherapie, en infecties.
• Risicofactoren: Risicofactoren zijn onder andere leeftijd, gebruik van bepaalde medicijnen, en blootstelling aan radiotherapie.
• Symptomen: Droge mond, moeite met slikken, veranderingen in smaak, en verhoogd risico op tandbederf.
• Alarmsymptomen: Ernstige droge mond, pijn bij het slikken, frequente mondinfecties.
• Diagnose en onderzoeken: Diagnose wordt gesteld door een medische geschiedenis, lichamelijk onderzoek, en speekseltests zoals de speekselstroommeting.
• Behandeling: Behandeling omvat het gebruik van kunstmatig speeksel, stimulatie van speekselklieren (bijvoorbeeld met suikervrije kauwgom), en medicatie die de speekselproductie bevordert.
• Prognose: De prognose varieert afhankelijk van de oorzaak en de effectiviteit van de behandeling.
• Complicaties: Mogelijke complicaties zijn ernstige tandproblemen, slikproblemen, en een verhoogd risico op mondinfecties.
• Preventie: Goede mondhygiëne, adequate hydratatie, en vermijden van medicijnen die hyposalivatie veroorzaken.

Sialorroe (overmatige speekselproductie)

• Epidemiologie: Sialorroe komt minder vaak voor, maar kan voorkomen bij patiënten met neurologische aandoeningen of intoxicaties.
• Oorzaken: Oorzaken omvatten neurologische aandoeningen zoals een beroerte of hersenverlamming, vergiftiging, en bepaalde medicatie.
• Risicofactoren: Risicofactoren zijn onder andere neurologische aandoeningen, infecties, en gebruik van bepaalde medicatie.
• Symptomen: Overmatige speekselproductie, moeite met beheersen van speeksel, en ongemak door kwijlen.
• Alarmsymptomen: Ernstige overmatige speekselproductie die niet kan worden beheerd, pijn in de mond en keel.
• Diagnose en onderzoeken: Diagnose wordt gesteld door middel van medische geschiedenis, lichamelijk onderzoek, en mogelijk beeldvormend onderzoek of speekselanalyse.
• Behandeling: Behandeling kan bestaan uit medicatie, botoxinjecties om de speekselklieren te verlammen, of chirurgie in ernstige gevallen.
• Prognose: De prognose hangt af van de onderliggende oorzaak en de gekozen behandeling.
• Complicaties: Mogelijke complicaties zijn huidirritaties door speeksel, sociale en emotionele problemen door overmatig kwijlen.
• Preventie: Preventie omvat het vermijden van bekende triggers en het behandelen van de onderliggende oorzaak.

Lees verder

• Xerostomie: Droge mond door aandoening of medicatie
• Kwijlen tijdens slaap: Oorzaken kwijlgedrag tijdens de nacht
• Kwijlen: Speeksel uit mond door infecties of aandoeningen
• Speekselklierbiopsie: Weefsel van speekselklier wegnemen
• Speekselklierinfectie: Parotitis en sialoadenitis