Madonnalelie, mooi en geneeskrachtig

De lelie is een van de oudste bolgewassen die we kennen. In oude geschriften en op afbeeldingen, die dateren van 2000 tot 1500 jaar voor Christus, is de lelie reeds te zien. Het betreft hier vrijwel zeker de Lilium candidum of Madonnalelie, die in de landen rond de Middellandse Zee inheems is. Bij opgravingen in deze gebieden zijn meermaals vazen, muurschilderingen en andere voorwerpen gevonden waarop deze bloem staat afgebeeld o.a. fresco's in het paleis van koning Minos in Knossos op Kreta. Wanneer we het natuurlijke verspreidingsgebied van Lilium candidum bekijken, is het niet verwonderlijk dat ze ook meermaals terug te vinden is in de Bijbel.

Vroegste gebruik.

Eén van de redenen voor de verheerlijking van deze bloem toentertijd was dat men er geneeskrachtige waarden aan toekende. Zalf en olie, gewonnen uit de bloemen en de bollen, werden gebruikt bij genezing van allerlei verwondingen. In de Oudheid was de lelie bij de Grieken en Romeinen het attribuut van godinnen, en de Romeinen gebruikten de bloem vanwege haar welriekendheid in kussens en dekens en de olie zelfs in hun badwater. Deze lelie-olie werd door hen "Oleum susinum" genoemd; want Susan is de Hebreeuwse naam voor lelie. In de meisjesnaam Suzanne zou dit nu nog terug te vinden zijn. De Romeinen, en in later tijden de kruisvaarders, verspreidden de lelie over geheel West Europa.

Lelie in mythologie en kunst

Was de lelie in de Oudheid gewijd aan godinnen uit de mythologie, in de Renaissance (15e eeuw) werd ze het symbool van reinheid en maagdelijkheid en daarnaast zinnebeeld van de dood. Ontelbaar zijn de prachtige schilderijen waarop de lelie staat afgebeeld tezamen met de Maagd Maria. Hieraan dankt de Lilium candidum zijn naam "Madonna-lelie". Uit de 13e en 14e eeuw zijn verschillende kunstwerken met afbeeldingen van lelies bewaard gebleven, ook van Nederlandse schilders zoals bijvoorbeeld van Jan van Eyck (± 1436), Rogier van Weyden en Hugo van der Goes (± 1475). Van de Italiaanse schilder Botticelli is een bijzonder mooi drieluik bewaard gebleven dat de Madonna voorstelt met acht engelen die lelies dragen. De Duitser Matthias Grünewald schilderde, botanisch zeer natuurgetrouw, drie stengels met witte lelies samen met rozen bij het altaar in Stuppach.

Lelie in de Middeleeuwse kruidenboeken

De Middeleeuwen was de tijd waarin de beroemde "kruidboeken" ontstonden. Hieronymus Bock wijdde in zijn "Kreuterbuch" van 1547 reeds een hele pagina aan de geneeskrachtige werking van deze plant. Hij weet zelfs van Lilium martagon te vertellen dat haaruitval tegengegaan kan worden met een zalf, gemaakt van honing en de as van de wortels.
Zeer interessant is ook wat Dodonaeus (1517-1585) over de lelie schrijft in zijn Cruydtboeck van 1554. Niet minder dan 10 bladzijden heeft hij aan de lelies gewijd. Hij begint met een uitgebreide beschrijving van de Witte Lelie, "die van schoonheydt, nettigheyt ende nuttigheydt alle andere soorten van Leliën te boven gaet". De andere soorten die hij beschrijft zijn o.a. de groep van de Martagonlelies, Lilium montanum of "Leliekens van Calvarien", Lilium bulbiferum en de "Leliën van Constantinoplen" of Lilium chalcedonicum. Naast een zuiver plantkundige beschrijving wordt een groot deel in beslag genomen door de "Aert, Gracht ende Werckinge" en de naamsverklaring.

Geneeskracht vroeger en nu

In het algemeen lag de geneeskrachtige werking van de lelies (wortels, bollen, bladeren en bloemen) in het genezen van allerlei verwondingen, schaaf- en brandwonden, kneuzingen en ontstekingen. De stoffen in de plant hebben vooral een verzachtende werking. Maar ook eksterogen, rimpels in het gezicht en sproeten konden er mee behandeld worden. De wortels en bladeren werden meestal tot een zalf gemaakt met honing, wijn of edik. "Het sap van deze Lelie-bladeren met honick en edick vermengt, ende in een coperen potteken oft ketel gesoden, wort bewaert als een seer heylsaem ende suyverende dinck om alle oude zeeren ende versche wonden te genesen". Van de bloemen werden olie (Oleum susinum) en zalf bereid: "saer bequaem om de zenuen die verstijft, verwronghen oft andersins beschadicht zijn, weeck ende morw te maecken".

Naamgeving

Bovendien gaat Dodonaeus uitgebreid in op het ontstaan en de namen van de verschillende lelies. De witte lelie, L. candidum is op de volgende wijze ontstaan. De bloemen zijn wit van kleur omdat deze lelie uit de melk van de Romeinse godin Juno, dat op de aarde terecht kwam, ontstaan is. Want, zo beschrijft Dodonaeus, Hercules, de zoon van Jupiter en Alcumena, is 's nachts bij Juno gebracht om aan haar borsten te zuigen terwijl zij sliep. Toen is er uit haar borsten een grote hoeveelheid melk gevloeid, dat voor een deel de hemel besproeid heeft (het ontstaan van de melkweg!), en het andere deel is op de aarde terechtgekomen "ende daer van zijn de Leliën gesproten".
Dodonaeus verwerkt veel gegevens van andere plantkundigen (Dioscorides, Matthiolus, Clusius), en duidelijk komt hier naar voor dat men het in die dagen nog lang niet eens was tot welk geslacht deze planten zouden behoren. Zo worden ze ook als Hyacinthus en Hemerocallis gezien. De naamgeving is in die tijd zeker nog zeer verward, maar het is bijzonder interessant te lezen wat toen reeds over de planten bekend was en vooral waar ze voor gebruikt werden.
In later tijden werd de lelie bij de Franse edelen gebruikt in hun wapenschilden. De naam "Bourbonlelie" is op deze wijze ontstaan.

Het geslacht Lilium is bijzonder omvangrijk, maar we kunnen wel stellen dat het vooral de Lilium candidum is geweest, die in de geschiedenis de grootste betekenis heeft gehad. De mystieke, religieuze en geneeskrachtige waarden die eraan toegekend werden door de eeuwen heen zijn door geen enkele andere leliesoort overtroffen. Ook nu blijkt de Madonnalelie nog nuttig te kunnen zijn voor de huid.