Sulfonamiden: Antibiotica voor infecties en darmziekten

Sulfonamiden, oftewel sulfamedicijnen, vormen een groep synthetische geneesmiddelen die de chemische sulfonamidengroep bevatten. Deze antimicrobiële middelen zijn bacteriostatisch, wat betekent dat ze de groei en voortplanting van bacteriën remmen zonder deze direct te doden. Ze werken door de synthese van foliumzuur in bacteriën te verstoren, een essentieel proces voor de vorming van nucleïnezuren zoals DNA en RNA. Mensen halen foliumzuur uit hun voeding, terwijl bacteriën het zelf moeten synthetiseren. Om sulfonamiden bactericide (bacteriedodende) effecten te geven, worden ze vaak gecombineerd met trimethoprim en/of pyrimethamine, die op andere enzymen in de foliumzuursyntheseroute werken. Bijwerkingen van sulfonamiden kunnen onder andere huidreacties en bloedafwijkingen omvatten.

• Indicaties voor sulfonamiden
• Infecties
• Inflammatoire darmziekten
• Andere toepassingen
• Bijwerkingen
• Bloedafwijkingen
• Huidreacties
• Maag- en darmklachten
• Andere bijwerkingen
• Diagnose en onderzoeken
• Preventie van bijwerkingen

Indicaties voor sulfonamiden

Infecties

Sulfamethoxazol wordt vaak in combinatie met trimethoprim (bekend als Cotrimoxazol) voorgeschreven. Dit combinatiepreparaat wordt voornamelijk gebruikt voor de behandeling en preventie van een Pneumocystis jiroveci (voorheen P. carinii)-infectie, een longinfectie veroorzaakt door een schimmel. In ontwikkelde landen wordt het gebruik ervan nu voornamelijk beperkt tot deze indicatie, evenals voor listeriose. In ontwikkelingslanden wordt sulfonamide nog steeds veelvuldig toegepast. Een sulfonamide gecombineerd met pyrimethamine kan nuttig zijn bij de behandeling van malaria veroorzaakt door chloroquine-resistente stammen van Plasmodium falciparum. Het wordt ook gebruikt als alternatief voor tetracyclines of erytromycine bij de behandeling van trachoom (ernstige oogbindvliesontsteking) en inclusie-conjunctivitis. Verder kan het medicijn worden ingezet voor de behandeling van toxoplasmose en nocardiose en als een tweede lijnsmiddel bij acute exacerbaties van chronische bronchitis en urineweginfecties. Trimethoprim alleen wordt vaak ingezet voor de behandeling van urineweginfecties en acute of chronische bronchitis (langdurige ontsteking van de luchtpijpvertakkingen), omdat bijwerkingen van Cotrimoxazol vaak te wijten zijn aan de sulfonamidecomponent.

Inflammatoire darmziekten

Sulfapyridine, in combinatie met 5-aminosalicylzuur (oftewel sulfasalazine), wordt af en toe ingezet voor de behandeling van inflammatoire darmziekten zoals de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa.

Andere toepassingen

Sulfonamiden kunnen ook worden gebruikt voor de behandeling van andere aandoeningen:

• Diabetes mellitus (suikerziekte): bijvoorbeeld Glyburide, tolbutamide
• Hoge bloeddruk: bijvoorbeeld Chloorthiazide, hydrochloorthiazide
• Jicht (pijn en zwelling aan de grote teen en andere gewrichten): bijvoorbeeld Probenecide
• Pijn en ontsteking: bijvoorbeeld Celecoxib
• Reumatoïde artritis (ontsteking van gewrichten en organen): bijvoorbeeld Sulfasalazine
• Vochtretentie (ophoping van vocht): bijvoorbeeld Chloorthiazide, furosemide, hydrochloorthiazide

Bijwerkingen

Bloedafwijkingen

Sulfonamiden kunnen verschillende bloedstoornissen veroorzaken:

• Andere bloedafwijkingen
• Leukopenie (verlaging van het aantal witte bloedcellen)
• Megaloblastaire bloedarmoede bij langdurig gebruik
• Trombocytopenie (tekort aan bloedplaatjes)

Huidreacties

Overgevoeligheidsreacties en allergieën door sulfonamiden kunnen zich uiten als:

• Huiduitslag
• Jeukende huid
• Erythema nodosum: Huidinfectie met rode, warme en pijnlijke knobbeltjes op de schenen of rond knieën en enkels, vaak gepaard gaand met gewrichtspijn of koorts
• Exfoliatieve dermatitis (ontsteking met verlies van huid)
• Stevens-Johnson-syndroom / Toxische Epidermale Necrolyse (TEN): Ernstige, mogelijk fatale huidreactie die zich meestal binnen de eerste week na inname van het geneesmiddel ontwikkelt. Symptomen zijn onder andere huiduitslag met blootstelling van een rode, lekkende huidlaag.
• Lichtgevoeligheid

Maag- en darmklachten

Diarree (antibiotica-geassocieerde diarree), misselijkheid, maagklachten en braken zijn enkele mogelijke intestinale bijwerkingen.

Andere bijwerkingen

Andere mogelijke bijwerkingen van sulfonamiden zijn:

• Candidiasis (overgroei van de gist Candida, wat aandoeningen zoals spruw kan veroorzaken)
• Duizeligheid
• Folaatdeficiëntie (tekort aan foliumzuur)
• Hoofdpijn
• Leukonychie (witte nagels)
• Mondzweren
• Nierproblemen: Kristallen in de urine (risico is verhoogd bij uitgedroogde patiënten) en sporadische gevallen van interstitiële nefritis (nierontsteking) en tubulaire necrose.
• Pancreatitis (alvleesklierontsteking met buikpijn)
• Vermoeidheid

Sulfonamiden kunnen hemolyse (versnelde afbraak van rode bloedcellen) veroorzaken bij patiënten met glucose-6-fosfaatdehydrogenasedeficiëntie, en mogen daarom niet bij deze patiënten worden gebruikt. Cotrimoxazol dient indien mogelijk te worden vermeden bij ouderen, omdat sterfgevallen zijn gerapporteerd, vermoedelijk als gevolg van de sulfonamidecomponent.

Diagnose en onderzoeken

Bij de evaluatie van de bijwerkingen van sulfonamiden kunnen verschillende onderzoeken worden uitgevoerd:

• Volledig bloedbeeld om bloedafwijkingen te detecteren zoals leukopenie of trombocytopenie.
• Huidbiopsie of allergietests bij verdachte huidreacties zoals huiduitslag of erythema nodosum.
• Nierfunctie-onderzoeken zoals urineonderzoek en bloedonderzoek om nierproblemen te monitoren.
• Maag- en darmonderzoeken bij klachten zoals diarree of braken om mogelijke gastro-intestinale complicaties te identificeren.

Preventie van bijwerkingen

Om het risico op bijwerkingen te minimaliseren, zijn de volgende maatregelen aanbevolen:

• Monitoring van nierfunctie en bloedwaarden tijdens het gebruik van sulfonamiden.
• Aanpassing van de dosis of overwegen van alternatieve medicijnen bij risicogroepen zoals ouderen of patiënten met glucose-6-fosfaatdehydrogenasedeficiëntie.
• Regelmatige controle bij patiënten die lange tijd sulfonamiden gebruiken om het ontstaan van ernstige bijwerkingen zoals Stevens-Johnson-syndroom te voorkomen.
• Patiënten instrueren over mogelijke bijwerkingen en symptomen van ernstige reacties, zoals huiduitslag of koorts, waarvoor onmiddellijk medische hulp moet worden ingeroepen.