Soorten antibiotica: sulfonamiden en trimethoprim

Sulfonamiden-antibiotica bestaan al sinds 1947. Sulfonamiden en trimethoprim worden vaak samen gebruikt als co-trimoxazol, de werking wordt op deze manier versterkt. Een van de middelen uit de sulfonamidengroep wordt gebruikt als zilversulfadiazine, een crème voor de huid die bekend is als Flammazine. Trimethoprim wordt vooral voor urineweginfecties gebruikt. Over hoe deze middelen werken en een overzicht van de merknamen.

• Sulfonamiden en trimethoprim: eigenschappen
• Toepassing van de antibiotica sulfonamiden en/of trimethoprim
• Toediening
• Bijwerkingen
• Wisselwerking
• Merknamen

Sulfonamiden en trimethoprim: eigenschappen

Sulfonamiden en trimethoprim zijn foliumzuurantagonisten, wat betekent dat ze ingrijpen op de productie van foliumzuur van de bacteriën. Deze gaan hierdoor dood. De werking is bacteriostatisch, tegen zowel een groot aantal Gram-positieve als Gram-negatieve bacteriën.

Sulfonamiden worden steeds minder alleen gebruikt, maar wel in combinatie met trimethoprim. Verbindingen die tot de sulfonamiden horen zijn sulfamethoxazol, sulfadiazine en sulfametrol. De kans op allergische reacties vormt een probleem, net als het snel optreden van ongevoeligheid ervoor. Pyrimethamine is een middel tegen protozoa (eencelligen) en dit is de verbinding waarvan trimethoprim is afgeleid. Trimethoprim wordt ook alleen gebruikt. Sulfadiazine is sinds 1947 op de markt, sulfamethoxazol en trimethoprim vanaf 1961.

Door het gebruik van de combinatie van beide middelen ontstaat er een aantal effecten. Het bekendste combinatiemiddel is co-trimoxazol, waarbij trimethoprim is gecombineerd met sulfamethoxazol in de verhouding van 1:5. Dit heeft als voordeel dat de middelen samen beter werken dan elk apart: de werking van trimethoprim is vijf tot tien keer groter dan die van trimethorprim alleen. Dit mechanisme wordt synergisme genoemd. Een ander voordeel is dat de werking van de middelen samen bactericide is in plaats van bacteriostatisch en ook is er minder kans op resistentie bij de bacteriën. Er is ook een nadeel: de bijwerkingen zijn ook groter.

Toepassing van de antibiotica sulfonamiden en/of trimethoprim

Sulfadiazine wordt, gecombineerd met pyrimethamine, bij de behandeling van toxoplasmose gebruikt. Soms worden sulfonamiden ingezet bij de behandeling van bacillaire dysenterie (shigellose) en bepaalde oogontstekingen.

Zilversulfadiazine is een crème die bestaat sinds 1972 en die wordt gebruikt bij de behandeling en voorkoming van doorligwonden en bij brandwonden. Het werkt tegen vele soorten bacteriën en de gist Candida.

Bij urineweginfecties wordt trimethoprim voorgeschreven, net als bij longontsteking en acute bronchitis. Er zijn ook oogdruppels waarin onder andere trimethoprim voorkomt ter voorkoming van een infectie na een operatie aan het oog of bij beschadiging van het hoornvlies.

De combinatie van sulfamethoxazol en trimethoprim heeft een groter werkingsgebied. Samen worden ze gebruikt bij de behandeling van bijvoorbeeld sommige soorten infecties met Salmonella. Ook wordt deze combinatie gebruikt bij de behandeling van urineweginfecties en verschillende soorten luchtweginfecties. Longontsteking veroorzaakt door Pneumocystis carinii (en voorkoming hiervan) wordt hiermee ook behandeld, er wordt dan een hoge dosering gebruikt.

Toediening

De sulfonamiden worden meestal in combinatie met trimethoprim gegeven en trimethoprim kan ook alleen gegeven worden. Dit kan zijn in de vorm van tabletten, drank/stroop, infuusvloeistof en oogdruppels. Sulfadiazine wordt als verbinding met zilver verwerkt in crème. Trimethoprim wordt in oogdruppels gecombineerd met polymyxine, een antibioticum dat vaak voor de behandeling van infecties van ogen en oren wordt gebruikt.

Bijwerkingen

De combinatiemiddelen, dus de middelen met co-trimoxazol, kunnen soms maagdarmklachten geven: misselijkheid/braken, minder eetlust en diarree. Meestal duurt dit maar een paar dagen. Zeldzamer zijn klachten zoals: huiduitslag, jeuk, benauwdheid en flauwvallen wat kan duiden op een allergie; een verhoogde gevoeligheid voor zonlicht, gistinfecties aan bijvoorbeeld mond of vagina, pijn in de spieren/ gewrichten, duizeligheid, hoofdpijn, oorsuizen en nierstenen.

Trimethoprim heeft als bijwerking ook maagdarmklachten, huiduitslag en jeuk, die alle soms voorkomen.

De crèmes met zilversulfadiazine kunnen irritatie geven op de huid, soms kan er wat verkleuring ontstaan. In zeer zeldzame gevallen komt overgevoeligheid voor.

Zwangerschap en borstvoeding

Er is nog niet genoeg bekend over het effect van cotrimoxazol op de ongeboren baby in de eerste zes maanden van de zwangerschap, daarom wordt het gebruik ervan in deze periode afgeraden. Tijdens de laatste weken van de zwangerschap kan het gebruik van co-trimoxazol schadelijk zijn; er kan een tekort aan foliumzuur ontstaan bij de baby dus vanaf de zevende maand mag dit middel niet gebruikt worden. Ook voor vrouwen die zwanger willen worden of net zwanger zijn is dit middel niet de eerst keus. Co-trimoxazol komt wel in de moedermelk terecht, maar het risico voor de baby lijkt heel klein.

Ook trimethoprim is voor zwangere vrouwen geen middel van de eerste keus, al is er tot nu toe geen aanwijzing dat het schadelijk is voor de ongeboren baby. Als het niet mogelijk is om een ander soort antibiotica te geven kan het wel voorgeschreven worden. Het middel wordt wel al jaren gebruikt door zwangere vrouwen en door vrouwen die borstvoeding geven en er zijn geen nadelige gevolgen. Alleen bij heel hoge dosering kan er bij de baby een foliumzuurtekort ontstaan.

Over het gebruik door zwangeren van zilversulfadiazine is nog niet genoeg bekend over het effect ervan op de ongeboren baby; daarom moet men terughoudend zijn met het gebruik ervan. Deze stof komt in de moedermelk terecht en kan bijwerkingen geven bij de baby.

Wisselwerking

Zowel de combinatie co-trimoxazol als trimethoprim kunnen een wisselwerking hebben met een aantal ander medicijnen, daarom is het belangrijk dat het gebruik van andere medicijnen bekend is bij degene die de antibiotica voorschrijft.
Zilversulfadiazine heeft geen wisselwerking met andere medicijnen.

Merknamen