Lycopeen en andere beschermende stoffen

Plantaardig voedsel bevat naast de klassieke essentiële voedingsstoffen (vitamines, mineralen, eiwitten enz) een complexe reeks aan 'bioactieve stoffen' die op zich geen voedingswaarde bezitten. Deze secundaire plantenstoffen blijken echter wel een gezondeidsbevorderend en beschermend effect te hebben, en staan daarom sterk in de belangstelling Steeds meer wordt bekend welke metabole processen ze beïnvloeden en via welke werkingsmechanismen die beïnvloeding tot stand komt. Tot deze mechanismen behoren modulering van enzymen die betrokken zijn bij detoxificatie, stimulering van het immuunsysteem, een antibacteriële of antivirale werking, vermindering van klontering der bloedplaatjes, modulering van cholesterolsynthese en beïnvloeding van het hormoonmetabolisme. Verder zijn ook bloeddrukverlagende effecten en een antioxiderende werking waargenomen.

Het ophelderen van deze mechanismen vindt voornamelijk plaats in reageerbuisstudies, celkweekstudies en in dierexperimenteel onderzoek. In de loop van de tijd zijn een groot aantal verschillende componenten onderzocht, waaronder carotenoïden, sulfiden, glucosinolaten, plantensterolen, saponinen, coumarinen, terpenen, flavonoïden, proteaseremmers, isothiocyanaten, fenolzuren en fyto-oestrogenen die in behoorlijke hoeveelheden in ons dieet voorkomen. De meeste van deze componenten zijn in het afgelopen decennium geherwaardeerd van niet-nutritieve bestanddelen tot 'bioactieve componenten' die degeneratieve aandoeningen kunnen voorkomen.

Zo bleek in de zogenaamde Zutphen-studie, een longitudinaal onderzoek naar de risicofactoren voor chronische ziekten bij oudere mannen, dat het risico om dood te gaan aan hartaandoeningen lager was naarmate men meer flavonoïden (een groep van plantenstoffen uit groente, fruit en thee) via het dieet innam. De groep die meer flavonoïden binnen kreeg, vertoonde een 60% lagere mortaliteit ten gevolge van een hartaandoening en een 70% lagere kans op een beroerte in vergelijking met de groep die een lage hoeveelheid flavonoïden consumeerde.

Indeling secundaire plantenstoffen

Het gigantische aantal secundaire plantenstoffen kan in verschillende groepen worden onderverdeeld. Sommige van deze groepen omvatten enige duizenden componenten, waarvan slechts een beperkt aantal onderzocht is op gezondheidsbevorderende effecten.

• Van de ruim 700 carotenoïden zijn er 14 (waaronder lycopeen uit tomaten en luteïne uit spinazie) waarvan inmiddels bekend is dat ze een aantal vormen van kanker (prostaat, slokdarm), evenals hart- en vaatziekten voorkomen of verlichten.
• Van de ruim 100 glucosinolaten zijn er 12 bekend die een kankerremmend effect hebben, waaronder het glucoraphanine (dat in broccoli voorkomt).
• Van de ruim 200 fyto-oestrogenen zijn er een 13-tal geïdentificeerd die een modulerende werking hebben bij hart- en vaatziekten, osteoporose en op borst-, prostaat- en dikkedarmkanker. De meest actieve fyto-oestrogenen tot nu toe zijn genisteine en daidzeine, die veel voorkomen in sojabonen.
• Er zijn inmiddels 42 flavonoïden (plantpigmenten) geïdentificeerd die een gunstige werking hebben op het ontstaan van hart- en vaatziekten en verschillende vormen van kanker. Flavonoïden ondersteunen de activiteit van vitamine C, ze werken als antioxidantia, beschermen tegen de oxidatie van LDL-cholesterol, remmen klontering van bloedplaatjes, hebben anti-ontstekingseigenschappen en werken anticarcinogeen.

Lycopeen

Het rode pigment lycopeen, dat voornamelijk in tomaten voorkomt, behoort tot de carotenoïden en heeft in deze groep een van de hoogste anti-oxidantactiviteiten in vitro. Lycopeen wordt beter opgenomen door het lichaam vanuit gekookte tomatenproducten, zoals tomatenpuree, dan vanuit verse tomaten. Epidemiologische studies hebben aangetoond dat consumptie van tomatenproducten gepaard gaat met een verminderd risico op hart- en vaatziekten en op onder andere long-, maag- en prostaatkanker. Zeer waarschijnlijk is dit het gevolg van de aanwezigheid van lycopeen in de tomaten. In verschillende diermodelsystemen en in humane celcultures is namelijk aangetoond dat lycopeen de carcinogenese remt. Ook is in patiënten met prostaatkanker een verlaagde concentratie van lycopeen in het weefsel en het serum waargenomen in vergelijking met gezonde individuen. Het precieze mechanisme van de heilzame effecten van lycopeen is nog niet geheel duidelijk. Mogelijk kan het kanker en hart- en vaatziekten voorkomen doordat het oxidatieve schade aan DNA en LDL-cholesterol helpt voorkomen. Er zijn echter ook andere potentieel heilzame stoffen aanwezig in tomaten. Bovendien kan een complexe interactie tussen verschillende componenten uit het dieet, waaronder lycopeen, bijdragen aan de antikankereigenschappen van tomaten.