Van positief denken naar realistisch denken

Wie is niet door zijn werkgever jaar in jaar uit naar cursussen, trainingen en workshops gestuurd om te leren nog positiever te gaan denken? In de New York Times van 4 augustus 2012 stond een verfrissend artikel van Oliver Burkeman over de positieve kracht van het negatief denken. Enkele maanden later is een Nederlandse vertaling van een boek van hem verschenen (vertaald door Patty Adelaar): 'Tegengif: geluk voor mensen die een hekel hebben aan positief denken' (uitgeverij Ambo). Het lijkt het lang verwachte antwoord op de bestseller van Anthony Robbins' Je ongekende vermogens. Toch was hij niet de eerste die de grenzen van het moderne positief denken in twijfel durfde te trekken. Barbara Ehrenreich publiceerde al in 2009 haar boek ‘Bright-Sided’ waarin ze de strijd aanbindt met de tirannie van het ongefundeerde positivisme en een pleidooi houdt voor realistisch denken.

Tegenslagen positief bekijken

Dat positief denken in een aantal gevallen tot geweldige resultaten kan leiden, staat buiten kijf. Maar de vraag is of positief denken in alle gevallen wel de beste houding is tegenover ernstige problemen zoals het krijgen van kanker of het verlies van een baan.

De waan van kanker als zegen

Toen Barbara Ehrenreich hoorde dat ze borstkanker had, kreeg ze telkens, ook van andere patiënten en zelfs van verplegend personeel te horen dat kanker geen probleem of ziekte is, maar een geschenk, ja zelfs een zegen. Daarmee is ze het hartgrondig oneens. Wie deze aandoening op deze manier benadert, gaat eraan voorbij dat borstkanker een belangrijkere doodsoorzaak is dan bijvoorbeeld aids, hartziekten, longkanker of beroerten.

Toch wordt op websites over borstkanker over het algemeen een positieve toon aangeslagen. In tegenstelling tot vroeger, toen veel vrouwen in eenzame stilte aan deze ziekte leden, schrijven nu heel wat vrouwen op kankerfora en op hun sites over hun ervaringen en inzichten. En doorgaans doen ze dat op opgewekte toon.

Ook is er tegenwoordig een keur aan vrolijke shirts, broches, sjaaltjes, oorhangers, armbandjes, koffiemokken en nog veel meer artikelen te koop. Meestal is een deel van de opbrengst van deze vrolijke en roze spulletjes bedoeld voor de bestrijding van borstkanker. Maar de artikelen lijken ook nadrukkelijk bedoeld om kanker een positievere uitstraling te geven.

Bij het luisteren naar of aanhoren van al die opgewekte verhalen over het hebben van borstkanker ging Barbara Ehrenreich zich echter steeds eenzamer gaan voelen. Bijna alle informatie die medepatiënten met haar deelden, had een opgewekte ondertoon die moeilijk te rijmen viel met de realiteit van deze verwoestende ziekte.

Het ontbreken van gerechtvaardigde woede over de ziekte

Wat Ehrenreich vooral miste, was regelrechte woede over de ziekte en de beperkingen van de beschikbare behandelingen. En ook het ontbreken van de vraag waarom borstkanker zo vaak voor komt in de geïndustrialiseerde wereld en waarom er zo weinig wordt gesproken over mogelijke omgevingsfactoren.

Afgezien van patiënten met een kanker in een laat stadium, is het niet de ziekte zelf die maakt dat mensen zich beroerd voelen of pijn lijden, maar het zijn de behandelingen die de hevige ongemakken veroorzaken. Voor Barbara Ehrenreich was het opvallend dat over dit feit nauwelijks wordt gediscussieerd in kringen van patiënten

Over het algemeen was de toon op websites die zij bezocht bijna overal opgewekt. Net als bij aids, werden de woorden 'patiënt' en 'slachtoffer' waar mogelijk vermeden, omdat die termen zelfmedelijden en passiviteit uitstraalden. In plaats daarvan zag ze werkwoorden als ‘strijden’ en ‘vechten’ soms in combinatie met ‘moedig’, ‘dapper' of ‘hevig’. Na afloop van de behandelingen noemden vrouwen zich vaak 'overlevende’. Over anderen werd gezegd dat ze hun 'strijd verloren' , als waren ze gevallen als dappere soldaten in de oorlog. Kanker leek niet zozeer te gaan over ziekte, maar primair over moed, zusterschap en doorzettingsvermogen.

Ook buiten de wereld van borstkankerpatiënten, heerst een positieve toon over het hebben van kanker. Zo heeft wielrenner Lance Armstrong, die kanker van de testikels overleefde, gezegd dat kanker het beste was wat hem ooit was overkomen.

Een maatschappelijke verplichting tot positief denken

In plaats van kanker te zien als een ziekte die moet worden bestreden, wordt kanker veelal gezien als een overgangsrite of een initiatie. Barbara Ehrenreich hoorde telkens weer dat je na de verminkende behandeling zelfs mooier, meer sexy en vrouwelijker kunnen zijn dan voorheen. Zo hoorde ze ook dat je van chemotherapie een gladde en strakke huid krijgt, dat je er van afvalt en dat wanneer je haar weer gaat groeien, het voller en zachter is en misschien van een verrassende nieuwe kleur. Dit alles was niet haar eigen beleving.

Wie ingaat tegen deze wereld waarin borstkanker wordt gezien als kans voor creatieve zelftransformatie, als een kans om opnieuw te beginnen, wordt gezien als een verrader van de goede zaak. Die krijgt te horen dat een negatieve houding niet helpt, integendeel, of dat het zo belangrijk is om alle energie te richten op een vredig of zelfs gelukkig bestaan. Dat is wat Barbara Ehrenreich overkwam. En toen ze in 2009 haar boek Bright-Sided publiceerde, dat in wezen een pleidooi is om in plaats van positief, realistisch te denken, werd dit als controversieel beschouwd.

Baan kwijt? Wees blij deze kans! Want anders!

Ook buiten de wereld van kanker lijkt positief denken een must. Mensen die hun werk kwijt zijn geraakt door massaontslag en die naar de de armoedegrens afglijden, krijgen op trainingen voor werklozen te horen dat ze hun woede en 'negativiteit' moeten afzweren. Ze moeten hun situatie leren zien als een kans die ze blij kunnen omhelzen. De achterliggende gedachte is dat ze zich bij het zoeken naar werk niet alleen beter voelen, maar dat ze dat dan ook sneller zullen vinden. Ook hier wordt positief denken dus als een soort heilzame aanpak beschouwd.

Het bezwaar van Barbara Ehrenreich tegen deze denkwijze van ‘alles komt goed, omdat ik dat denk', is dat deze domweg niet werkt. Wat wel werkt, is vastberadenheid, ook als alles tegen lijkt te zitten, om door te gaan met het zoeken naar een nieuwe werkkring.

Geld verdienen met positief denken

Er bestaan honderden zelfhulpboeken waarin positief denken wordt gepropageerd als middel om rijk te worden. Met positieve gedachten zou je veel geld naar je toe kunnen trekken. Deze methode zou zelfs zo betrouwbaar zijn dat je nu al kunt beginnen met het uitgeven van het nog te verdienen geld. Een laag inkomen of werkloosheid in de boeken wordt gezien als een excuus. Het echte probleem zou in je geest liggen.

Wie positief denkt, maakt zich niet druk om sociale ongelijkheid, want iedereen kan rijk worden door zijn gedachten aan te passen. Als je arm bent, is dat dus je eigen fout. Althans, als je de informatie in deze zelfhulpboeken gelooft.

Barbara Ehrenreich ziet de cultuur van positief denken om rijk te worden als een belangrijke factor voor de grote economische crisis die in 2008 op Wall Street begon. Andere factoren die volgens haar een rol speelden bij het ontstaan van de crisis zijn volgens haar hebzucht, de huidige snelheid van de transacties en de nieuwe financiële producten.

Het probleem met het positieve denken was dat gewone mensen daardoor bereid werden zich zeer diep in de schulden te steken en zelfs hun huis in te zetten om meer geld in handen te hebben. Ten minste een deel van de top van Wall Street heeft in haar beleving met positief denken al te grote risico’s genomen.

Het echte probleem van positief denken

Als je in zeer moeilijke situaties min of meer wordt verplicht om positief te denken, moet je je begrijpelijke gevoelens van angst en woede ontkennen. Je bedekt die gevoelens dan met een vernisje opgewektheid. Dat is gemakkelijk voor de omgeving, maar niet voor de direct betrokkene.

In het geval van kanker wordt soms gedacht dat positief denken gunstig is voor de overlevingskansen op de lange termijn. Maar deze ‘tirannie van het positief denken’ kan ertoe leiden dat de pessimistische gevoelens van een patiënt als onredelijk of zelfs als onaanvaardbaar worden beschouwd. Veel psychologen zijn ervan overtuigd dat het onderdrukken van negatieve gevoelens schadelijk is voor de gezondheid.

En wat als de behandeling niet het gewenste resultaat heeft? Dan beschuldigt de patiënt zichzelf ervan dat hij niet positief genoeg heeft gedacht en dat hij deze ziekte en het tragische verloop ervan aan zichzelf te wijten heeft.

Ehrenreich strijdt op zich niet tegen het stimuleren van positief denken, maar tegen het feit dat mensen in een zeer moeilijke periode in hun leven worden geacht hun angsten en twijfels te onderdrukken. Dit maakt dat patiënten zich eenzaam kunnen gaan voelen, omdat het de cultuur is dat ze hun ware gevoelens moeten ontkennen. Mensen die de diagnose kanker krijgen of die buiten hun schuld ontslagen worden van hun werk krijgen herhaaldelijk te horen dat dit allemaal is gebeurd omdat ze niet positief genoeg dachten. Deze groteske onzin is wreed en dat wil Barbara Ehrenreich aan de kaak stellen. Ze pleit daarom voor een omslag van positief denken naar realistisch denken.

Lees verder

• Burkeman en de positieve kracht van negatief denken
• De moed opgeven? Met realistisch denken kom je verder