Kalebassen, veelvormig en nuttig

Fleskalebas (Lagenaria siceraria) is een van de eerste gewassen die op aarde door de mens in cultuur is gebracht. Bijzonder is dat dit gewas zichzelf wereldwijd over zee heeft verspreid. De onrijpe vruchten, bladeren en jonge scheuten zijn eetbaar. Uit de rijpe gedroogde vruchten worden diverse gebruiksvoorwerpen gemaakt. Fleskalebas is ongetwijfeld één van oudste door de mens gebruikte en gecultiveerde gewassen. Een bijzonderheid daarbij is dat het waarschijnlijk het enige gewas is dat een natuurlijke verspreiding kende in zowel de toenmalige 'Oude' en 'Nieuwe' wereld van vóór Columbus. Voor 1492 waren er geen andere gewassen bekend die in beide werelden geteeld werden. Omdat het al zolang over de hele wereld geteeld wordt, is moeilijk met zekerheid vast te stellen waar het oorspronkelijk vandaan komt. Men vermoedt evenwel dat de fleskalebas afkomstig is uit Afrika of India. Ook denkt men dat de wereldwijde verspreiding over zee gebeurd is.

Verspreiding over zee

Proeven hebben uitgewezen dat een rijpe vrucht van de fleskalebas 224 dagen op zee kan blijven drijven zonder dat de kiemkracht van de aanwezige zaden wordt aangetast door het zoute water. Zo moet het dus mogelijk zijn geweest dat de vrucht van uit Afrika is aangespoeld op de Braziliaanse of Mexicaanse kusten. Archeologen hebben restanten gevonden van de fleskalebas in Mexico die tot zevenduizend jaar voor onze jaartelling teruggaan. In Peru konden gevonden overblijfselen zelfs tot tienduizend jaar voor Christus worden gedateerd. Maar ook in de Egyptische piramiden zijn resten van de fleskalebas teruggevonden, evenals in Thailand en China. Zelfs bij de Maori's in Nieuw Zeeland is de fleskalebas al vele eeuwen bekend. Met recht dus een wereldwijd en eeuwenoud cultuurgewas. De naam fleskalebas doet vermoeden dat deze vrucht familie zou zijn van de kalebas. Dit is echter niet waar. De echte kalebas (Crescentia cujete L.), groeit aan een kleine boom in West India.

De fleskalebas (Lagenaria siceraria) is een kruidachtig gewas en behoort tot de familie van de komkommerachtigen, de Cucurbitaceae. Fleskalebas is een eenjarige plant met veel uitlopers die wel acht meter lang kunnen worden en grote hartvormige, behaarde bladeren krijgen. De bladeren worden gekenmerkt door een heel typische geur. De plant heeft grote, mooie witte bloemen. Deze alleenstaande bloemen gaan pas laat in de middag open en blijven vaak tot de volgende middag open. De bestuiving is in de natuur het werk van insecten, voornamelijk bijen. In de commerciële teelt wordt ook met de hand bestoven.

Veel vormen en maten

Ruim twee maanden na zaaien zijn de eerste groene vruchtjes voldoende uitgegroeid om voor consumptie geoogst te worden. De vruchten zijn dan nog erg klein en wegen hoogstens een pond. Kenmerkend is dat in dit oogststadium de vruchten nog bedekt zijn met kleine haartjes. Bij volledig afrijpen kunnen de vruchten erg groot worden en wegen dan afhankelijk van de soort tussen de 0,5 en 5 kg. Binnen de soort bestaat veel variatie in vorm, grootte en smakelijkheid van de vruchten. Er zijn variëteiten waarvan de vruchten langwerpig zijn en wel twee meter lang kunnen worden. Andere variëteiten geven ronde, platte, kromme of kleine ovale vruchten. Ook de typische flesvorm, waar de soort zijn naam aan te danken heeft, komt voor. Soms wordt de vorm door de mens beïnvloed, bijvoorbeeld door de jonge vruchten met touw in te binden. Ook worden vruchten tijdens de groei wel licht ingesneden. Bij het afrijpen levert deze praktijk de prachtigste gedecoreerde vruchten op die soms voor veel geld worden verkocht.

Eetbaar touwtje

De onrijpe jonge vruchten worden op verschillende manieren verwerkt tot eetbare producten. In Californië, waar veel fleskalebas wordt geteeld, wordt het zetmeelrijke vruchtvlees gebruikt om gebak en cake te glaceren. In de Japanse keuken wordt 'kampyo' gebruikt. Dat zijn reepjes gedroogd vruchtvlees van de fleskalebas. Ze worden verwerkt in het gerecht 'maki sushi'. Dit is rijst gerold in zeewier. Een andere toepassing in de Japanse keuken is het eetbare touwtje. Groenten worden gebundeld en met het reepje gedroogde fleskalebas gebonden (kampyo) en daarna gestoomd. In vrijwel alle tropische landen is het gebruik van de jonge fleskalebas als groente bekend. In Amerika en China gaat het gebruik nog verder en zijn ook de jonge scheuten en bladeren een geliefde groente. Het zaad wordt in deze landen gebruikt in soepen. Bij een oud cultuurgewas als de fleskalebas zijn de medicinale toepassingen in de volksgeneeskunde legio. Afhankelijk van de streek wordt het sap, de zaden of het vruchtvlees gebruikt tegen hoofdpijn, winderigheid, tumoren en huidaandoeningen. Ook vindt het toepassing als pijnstiller en als laxeermiddel.

Nuttig gebruiksvoorwerp

Wanneer de vrucht echt rijp is gaat het mes door de flessennek en wordt deze volledig van binnen uitgehold. De harde schil wordt behandeld met as. Vervolgens worden de vruchten gedroogd door ze boven een vuur te hangen. Afhankelijk van de vorm ontstaan zo verschillende gebruiksvoorwerpen. De bekendste voorwerpen zijn ongetwijfeld de flessen en bekertjes. Vooral in tropisch Afrika worden deze nog steeds veel gebruikt. Palmwijn moet je daar gewoon drinken uit de kalebas. Maar ook de Paraguayanen drinken hun beroemde 'mate' of' ilex tea' uit de kalebas. Hoewel zeer milieuvriendelijk in gebruik moet de kalebas in Afrika en elders veelvuldig plaats maken voor moderne gebruiksvoorwerpen van andere makelij, bijvoorbeeld aardewerk. Andere voorbeelden van het gebruik van de fleskalebas als gebruiksvoorwerp zijn: pollepels, melkbus, voorraadpot, visdobber en, natuurlijk muziekinstrument. In het swingende Zuid-Amerika is de 'guira' of de 'guichara' gemaakt van de fleskalebas.

Enige onderzoeken naar geneeskrachtige werking van Lagenaria.

• Ghule BV, …, Yeole PG » (2009) Antihyperlipidemic effect of the methanolic extract from Lagenaria siceraria Stand. fruit in hyperlipidemic rats. J Ethnopharmacol (PubMed: 19397976)
• Deshpande JR, …, Dorle AK » (2008) Beneficial effects of Lagenaria siceraria (Mol.) Standley fruit epicarp in animal models. Indian J Exp Biol (PubMed: 18512332)
• Elujoba AA, …, Linley PA » (1991) Chromatographic and spectroscopic analysis of bound and unbound phenolic acids in Lagenaria breviflora fruit. J Pharm Biomed Anal (PubMed: 1821147)
• Ghule BV, …, Yeole PG » (2009) Antihyperlipidemic effect of the methanolic extract from Lagenaria siceraria Stand. fruit in hyperlipidemic rats. J Ethnopharmacol (PubMed: 19397976)