Balsemwormkruid of Vrouwenmunt

Een vergeten plant zoals het balsemwormkruid wordt opnieuw gebruikt en onderzocht, vooral ook omdat er een vernieuwde belangstelling is voor de Middeleeuwse abdis Hildegard von Bingen. Een artikel dan maar, niet over Hildegard maar over de geschiedenis en het gebruik van Tanacetum balsamita of balsemwormkruid. In de tuin eind augustus begint het balsemwormkruid of Vrouwenmunt te bloeien. De gele bloemknopjes (alleen maar buisbloemen) lijken sterk op boerewormkruid, niet verwonderlijk, ze horen ook thuis in hetzelfde geslacht, de ene is Tanacetum balsamita en de ander Tanacetum vulgare. Verder lijken ze weinig op mekaar, het blad van de vrouwenmunt is niet ingesneden, veel lichter groen en ruikt een beetje muntachtig.

In Engeland werd het vroeger gebruikt om bier te aromatiseren, vandaar de naam Ale-cost. Costmary zou komen van costus, oosters en Mary, van onze Heilige Maagd. Vooral in de Middeleeuwen was de plant blijkbaar sterk verbonden met Maria, ook de Franse naam Herbe Sainte-Marie en de Duitse Marienblatt geeft dit aan. Alhoewel deze namen ook kunnen samenhangen met het gebruik in de Middeleeuwen als vrouwenkruid. Ook de Nederlandse naam vrouwenmunt verwijst daar naar.

Een curieuze toepassing van het balsemwormkruid vinden we terug in de Duitse volksnamen 'Riechblättchen oder "Schmeckablaadl" , ze werden omwille van hun geur als bladwijzer gebruikt, vooral in kerkelijke gebedenboeken. De verfrissende geur moest er voor zorgen dat de kerkgangers wakker bleven tijdens de saaie sermoenen van de pastoor.

Gerard, Culpepper en Strabo over vrouwenmunt

De Engelse herborist Gerard schrijft 'The Conserve made with leaves of Costmaria and sugar doth warm and dry the braine and openeth the stoppings of the same; stoppeth all catarrhes, rheumes and distillations, taken in the quantitie of a beane.' En de beroemde Culpepper: ...It is an especial friend and help to evil, weak and cold livers. Hij zei ook: “Balsemwormkruid is zo’n ongelooflijk algemene plant, dat hij haast in elke tuin te vinden is'. Walahfrid Strabo bezingt dan weer de laxerende werking van de vrouwenmunt: "... Kocht man die Wurzel, mit heilsamer Hilfe Fördert sie träge Verdauung und regelt glücklich den Stuhlgang.

Hildegard en het balsemwormkruid

De hedendaagse interesse voor de plant hebben we toch wel te danken aan de hernieuwde belangstelling voor de geschriften van Hildegard von Bingen. Zij schreef over de Balsamita: 'Si autem multis et diversis cogitationibus scientia et sensus eujuspiam evacuantur..... Als de kennis en het verstand van iemand door uiteenlopende gedachten weggevloeid zijn, zodat hij tot waanzin komt, dan moet hij balsemkruid nemen en driemaal zoveel venkel, en ze samen koken in water, en na het wegwerpen van de kruiden moet hij het afgekoelde water veelvuldig drinken.
Maar wie veel luizen heeft, moet balsemkruid pletten met vet, en dit ondereen mengen. Hij moet er zich mee zalven rond zijn hals en zijn oksels, en de luizen zullen sterven. En zoals balsemkruid aan het gift weerstand biedt, zo werkt het ook tegen luizen.
Dit zijn enkele van de interessante maar toch wel vreemde indicaties uit de Hildegardgeschriften, Deze Hildegardgeneeskunde is opnieuw populair.

Dodoens over de Groote Balseme Cruijdeboeck 1554

Dodonaeus maakt een soort tinctuur van de plant met wijn tegen buikkrampen. Die bladeren van die groote Balseme alleen oft met den sade van wilden Pastinaken in wijn ghesoden ende ghedroncken ghenesen dat crimpsel des buycx ende stelpen dat root melizoen. Die conserve van den bladeren met suycker ghemaeckt/ verwermt ende drooght die herssenen/ opent die verstoptheyt van der selver/ ende es seer goet tseghen den loop ende gheweldighen vloet van den catarren/ een boon groot inghenomen.

Matthiolus geeft ook een verklaring voor de naam balsem. Hij schrijft 'De veldscheerders en vrouwen houden dit gewas voor een heilzaam wondkruid waarom dat het ook balsem genoemd wordt'. Een balsem op de wonden dus. Verder maakt hij eierkoeken met salie en balsemwormkruid als lekkernij en als medicijn en dat zien hedendaagse herboristen ook wel zitten. 'Grote balsem wordt ook net als salie en diergelijke kruiden in de spijs gedaan en vooral in de eierkoeken en is daar zeer smakelijk en dienstelijk in, eigenlijk in de gebreken van de vrouwen, andere bakken het met meel in boter of olie’. Hetzelfde recept vinden we ook bij Dodoens terug. Het blad is in kleine hoeveelheden zeker te gebruiken in koek, gebak, wafels en pannenkoeken.

Hedendaags onderzoek

Uit het blad word een etherische olie gedistilleerd met een bacteriedodende en schimmelwerende werking, echter moeilijk te gebruiken omwille van zijn giftigheid. The results of the antimicrobial activity of the essential oil indicated that the oil exhibited moderate to high antimicrobial activity. Ook een anti-inflammatoire werking werd vastgesteld. De onderzoekers concludeerden 'the results showed that Tanacetum balsamita L. subsp. and Helichrysum plicatum DC. subsp. had a significant anti-inflammatory activity. Toch blijft het moeilijk om deze plant als liefhebber zomaar te gebruiken. Kleine hoeveelheden in de thee of gebak is wel veilig, het kan dan een spijsvertering bevorderende en krampwerende werking hebben, eventueel samen te gebruiken met echte kamille en pepermunt. Ook bij menstruatiepijn is het mogelijk werkzaam, daar verwijst de naam vrouwenmunt ook naar.

Andere namen

De officiële Latijnse naam is de laatste jaren nogal eens veranderd

• Balsamita major Desf.
• Balsamita major Desf. Var. tanacetoides (Boiss.) Moldenke
• Chrysanthemum balsamita (L.) Baill., non L.
• Chrysanthemum balsamita (L.) Baill. Var. tanacetoides Boiss.
• Pyrethrum majus (Desf.) Tzvelev.