Is yoga een religie?

Yoga is een oosterse heilsleer die in de nevelen des tijds is ontstaan en zich door de eeuwen heen in tal van stromingen heeft ontwikkeld. Het begrip yoga wordt doorgaans geïnterpreteerd als 'eenwording' met 'God' of het 'Absolute'. Het is een definitie die gevormd is in de Vedanta, een belangrijke filosofische school in India, en heeft een onmiskenbaar religieuze toon. Daar staat tegenover dat in de Yoga-Sutras van Patanjali met geen woord gerept wordt van een 'vereniging' of 'samensmelting' met een transcendente werkelijkheid die men 'God' of het 'Absolute' noemt. De meningen zijn nog steeds verdeeld over de vraag of yoga een religie is.

Inhoud

• Wat is yoga?
• Soorten yoga
• Filosofie van de moderne yoga
• Yoga en religie
• Klassieke yoga
• Heilsleer zonder dogma's
• Yoga en christendom
• Yoga en zelfverwerkelijking

Wat is yoga?

De Samkya-filosofie is – net als de Vedanta – een van de zes filosofische scholen in India en was oorspronkelijk een dualistische visie op de wereld, vergelijkbaar met de Chinese filosofie van yin en yang. Yoga staat nog het dichtst bij deze denkrichting. Frappant is echter de Samkya-uitspraak 'Alles (zichtbare wereld of prakriti) is illusie', waaruit ook de eenheidsgedachte 'Alles is één' zich heeft ontwikkeld.

Moderne yoga
Zowel in de Samkya als in de Vedanta wordt breed uitgedragen dat als alles één is, er ook geen pertinente scheidslijn te trekken is tussen lichaam, geest en ziel. De moderne yoga is vooral toegespitst op hatha yoga en gericht op het fysieke systeem van zintuigen, organen, bloedvaten, spieren en zenuwen.

Soorten yoga

In de orthodoxe yoga wordt met behulp van hatha yoga het lichaam gesmeed in 'het vuur van yoga' en aldus geschikt gemaakt voor meditatie, het tot bloei laten komen van de chakra's, en het bereiken van samadhi (verlichting). Dankzij de beheersing van het fysieke volgt de beheersing van zowel het denkvermogen als het concentratievermogen en de verruiming van het bewustzijn. Yoga kent niet alleen het fysiek-mentale pad, maar telt veel stromingen. De vijf belangrijkste en tevens klassieke yogarichtingen zijn:

1. Jnana yoga. Het intellect en de (logische) analyse van het 'raadsel van het leven' staat centraal.
2. Karma yoga. De handelingen en verrichtingen (sociaal en maatschappelijk) staan in het middelpunt.
3. Bhakti yoga. De devotionele kant van yoga, met onbaatzuchtige liefde, mystiek en devotie. Een voorbeeld van deze yogavorm is de Krishna-beweging.
4. Hatha yoga. Ontwikkeling en controle van het lichaam en in het verlengde daarvan het mentale aspect van de mens.
5. Raja yoga. De koninklijke weg, waarin de nadruk wordt gelegd op concentratie en meditatie.

Filosofie van de moderne yoga

In het Westen wordt voornamelijk hatha yoga onderwezen, gericht op het fysieke. Feitelijk betreft het een stelsel van subtiele, psychosomatische technieken, waaronder yogahoudingen en ademoefeningen. Het doel ervan is om de mens in harmonie en evenwicht te laten leven met zichzelf, de medemens en de natuur (al wat leeft). De gedachte erachter is dat volgens de hatha yoga, een late loot van yoga, de mens zich niet op zijn gemak voelt bij zichzelf. Hij staat met andere woorden niet in zijn eigen middelpunt (vergelijkbaar met het Japanse hara) en kan de werkelijkheid dan ook niet van uit zichzelf beleven. Volgens deze zienswijze leeft de huidige mens teveel naar buiten gericht.

Belangrijke doelstelling
In een notendop komt het erop neer dat hij als gevolg daarvan de buitenwereld steeds beter leert kennen, maar tegelijkertijd almaar meer vervreemd raakt van zichzelf. Een van de doelstellingen van hatha yoga is om de beoefenaar van yoga, ofwel de yogi, weer met zichzelf te verbinden en aldus harmonie en evenwicht in lichaam en geest te creëren terwijl hij vol in het sociale en maatschappelijke leven staat.

Yoga en religie

Niettemin wordt yoga in het Westen vaak vereenzelvigd met het hindoeïsme, in elk geval komt deze leer eruit voort. Daaraan hebben bepaalde yogisch-religieuze stromingen bijgedragen, waaronder de Krishna-beweging en de Transcendente Meditatie van Maharishi Mahesh Yogi. De definitie 'eenwording met het Absolute', zoals vaak gebezigd in populaire boeken over yoga, hoort grotendeels in de Vedanta thuis, een van de zes Indiase denkrichtingen.

Klassieke yoga

De filosofie van de moderne yoga is vooral gebaseerd op het klassieke yogapad van Patanjali, zoals neergelegd in de Yoga-Sutras en ook wel raja yoga genoemd. Daarin wordt niet gesproken, of mogelijk alleen zijdelings, over een 'samensmelting' met een transcendente entiteit (God of het Absolute). Sterker nog, Patanjali definieert yoga simpelweg als het 'stilleggen van de wervelingen van de geest (Samadhi Pada, sutra 2). Hij voegt eraan toe dat 'de ziener uitstraalt' zodra dat gerealiseerd is, waarbij hij met 'ziener' het zelf van de mens bedoelt. Het zelf dat bestaat voorbij de zinnen en het denkvermogen en dat zuiver bewustzijn is. In strikte zin heeft yoga slechts één fundamentele trek gemeen met religie. Dat is de vaste overtuiging dat er een 'overzijde' is, een 'totaal andere' werkelijkheid dan wat men de realiteit noemt.

Heilsleer zonder dogma's

De Amerikaanse antropoloog professor Evans-Wentz (1878-1965), die onder andere een studie heeft gemaakt van het Tibetaans boeddhisme, schrijft in zijn Tibetan Yoga and Secret Doctrines over yoga als 'toegepaste psychologie van de (elke) godsdienst'. Voor velen slaat hij daarmee de spijker op de kop. Yoga is dan ook gebaseerd op persoonlijke proefnemingen en niet op passieve devotie gesteund door dogma's en geloof. Deze heilsleer heeft iets rebels en is altijd een reactie geweest tegen verstarde, 'zinloze' rituelen en bespiegelingen, Het is een filosofie die door het empirische karakter ervan haaks staat op godsdienstige rituelen en scholastiek. Juist door het empirische karakter ervan heeft yoga niet alleen vaste voet aan de grond gekregen in het orthodoxe hindoeïsme, maar bijvoorbeeld ook in het (Tibetaans) boeddhisme.

Yoga en christendom

Het beoefenen van yoga is met andere woorden niet afhankelijk van een godsdienst, aangezien deze leer als zodanig geen religie is. Het enige waar yoga voor staat is het basisgeloof in een werkelijkheid die het gewone bestaan overstijgt. Niettemin zal een hindoe zich wellicht meer thuis voelen in yoga dan een christen. Door het empirische karakter van yoga zal een orthodoxe christen die zich aan de kerkelijke leerstellingen houdt de idee van de yogische visie versus de functie van Christus als verlosser wellicht als godslasterlijk beschouwen.

Zelfrealisatie
Sterker nog, hij zal yoga mogelijk als een dwaalleer ervaren, als hoogmoed ontsproten aan onwetendheid omtrent het begrip ware verlossing. Yoga staat voor zelfrealisatie, het loswoelen van de diepste innerlijke aard die door velen als zodanig in het begrip verlossing past. Het betreft de transformatie van het menselijke bewustzijn, in de christelijke terminologie mogelijk te vergelijken met de 'geboorte van Jezus in de ziel'.

Yoga en zelfverwerkelijking

Conform de zienswijze in de Yoga-Sutras van Patanjali is yoga een systeem dat zelfverwerkelijking beoogt met behulp van onder andere meditatietechnieken en fysiek/mentale oefeningen. Voor geloofswaarheden en dogma's is geen plaats. De moderne yoga wordt beschouwd als een ontdekkingsreis door het innerlijk, ongeacht of men hindoe, christen of welke andere godsdienst dan ook belijdt.

Metafysica
Helemaal vrij van metafysica is yoga echter niet. Een doorgewinterde atheïst zal dat wellicht als een probleem ervaren als hij zich serieus in yoga verdiept, want alle yogageschriften dragen min of meer uit dat succes in yoga alleen mogelijk is voor hen die zich verwant voelen met de gedachte om boven zichzelf uit te stijgen, zoals ook verwoord in de Yoga-Sutras van Patanjali.

Lees verder

• Yoga en meditatie – het achtvoudige yogapad van Patanjali
• Geschiedenis van yoga – hatha yoga
• Geschiedenis van yoga – de begrippen yoga en yogi
• Yoga en de mythe van de bovennatuurlijke krachten
• Yoga (asana's) voor beginners en gevorderden