Oncogen, abnormaal DNA-deel

Dat kanker een ernstige ziekte is, weten we allemaal. Het veroorzaakt naast hart-en vaatziekten jaarlijks veel doden. Er zijn veel verschillende vormen van kanker. De oorzaak is iedere keer weer anders, maar risicofactoren als alcohol, roken en een ongezonde levensstijl zijn zaken die we moeten zien te vermijden. Maar hoe ontstaat kanker precies? De oorzaak is te vinden in een mutatie van het regelgen dat de celdeling aanstuurt. Een normaal gen noemen we een proto-oncogen. Maar wanneer deze muteert, spreken we van een oncogen. Bij een aantal mutaties kan een cel zich ongeremd gaan delen. Er kan zo een tumor ontstaan.

Wat is een oncogen?

Een oncogen is een gemuteerde proto-oncogen. We zullen eerst uitleggen wat een proto-oncogen is. Proto-oncogenen zijn normale genen. De genen bestaan uit stukjes DNA. Desoxyribonucleïnezuur (DNA) is de drager van erfelijk materiaal. Genen zijn weer onderdeel van chromosomen. De mens heeft 46 chromosomen (23 paar).

Simpelweg gezien kunnen we stellen dat chromosomen bestaan uit genen, die weer DNA dragen. Normale genen, dus genen die normaal functioneren en waarbij geen veranderingen aanwezig zijn, noemen we proto-oncogenen.

Oncogenen zijn de normale genen die gemuteerd zijn. Maar wat is een mutatie? Een mutatie is een biologische verandering. Zo zijn mutaties verantwoordelijk voor de evolutie: hoe de mens van aap naar de moderne mens veranderde. Dit geldt ook veel veel andere dieren, maar ook voor bijvoorbeeld planten. Ook veroudering wordt veroorzaakt door mutaties. Een bekend voorbeeld van mutatie is die bij bacteriën die met antibiotica worden behandeld. Doordat de bacterie zijn erfelijk materiaal muteert, raakt deze uiteindelijk ongevoelig (resistent) voor antibiotica. Op deze manier kan de bacterie overleven. Ook virussen kennen dit verschijnsel en passen zich razendsnel aan.

Oorzaken voor mutatie van genen

Eigenlijk is mutatie vaak goed: het lichaam past zich aan zodat de soort voort kan blijven bestaan. De mutatie van genen wordt dan ook doorgegeven aan het nageslacht. Hierdoor wordt de soort voor uitsterven bedreigd. Maar soms zijn we minder blij met mutaties, zoals bij veroudering. De genen veranderen waardoor het lichaam ouder wordt en afzwakt.

Kanker ontstaat ook door mutaties. In dit geval spreken we van oncogenen: er vindt verandering in bepaalde genen plaats waardoor er kanker kan ontstaan. Een anti-oncogen, proto-oncogen of suppressorgen is een gen dat de celdeling reguleert. De snelheid waarmee de cellen zich moeten delen wordt aangestuurd vanuit proto-oncogenen. Dit gebeurt door middel van een bepaald eiwit. We vinden dit allemaal terug in het DNA van de celkern.

Waarom muteert een proto-oncogen soms naar een oncogen? Daar zijn verschillende oorzaken voor te vinden. Bijvoorbeeld de schadelijke invloeden van tabak, alcohol, voeding of giftige dampen. Daarnaast veroorzaken hormonen soms mutaties. Het DNA-deel in de celkern muteert onder invloed van deze factoren. Kanker ontstaat niet zomaar van de een op de andere dag. Er hebben eerst meerdere mutaties plaatsgevonden in de genen. Dan pas ontstaat er een ongeremde celdeling. Daarom zien we kanker vooral optreden bij mensen van oudere leeftijd. Wat echter niet wil zeggen dat het nooit bij kinderen voorkomt. Bij kinderen zien we voornamelijk leukemie (bloedkanker).

Te snelle celdeling

Cellen delen zich continue. Dit is nodig, omdat oude cellen afsterven of worden afgebroken. Door celvernieuwing is het lichaam in staat optimaal te blijven functioneren. Proto-oncogenen spelen een belangrijke rol bij de celdeling: ze bepalen hoe snel een cel uitrijpt en zich deelt. Zo werkt alles in harmonie. Maar bij mutaties in de genen wordt het proces van celdeling na een tijdje verstoord. Wanneer het regelgen wordt uitgeschakeld, zal de cel ontsporen. Het gevolg is een ongeremde celdeling. Er worden hierdoor meer cellen aangemaakt dan dat er worden afgebroken.

Tumor

Een ontspoorde cel heeft als eigenschap dat het snel deelt en hier de andere cellen ook toe aanzet. Op dit moment spreken we van een tumorcel of een kankercel. Door de ongeremde celdeling ontstaat er een gezwel: een opeenstapeling van kankercellen. Dit gezwel of tumor kan in een orgaan of weefsel groeien en daar de functie verstoren. Ook kunnen er tumorcellen losraken van de oorspronkelijke tumor. Ze worden dan via de bloedbaan of de lymfebaan vervoerd en komen elders in het lichaam terecht. Omdat de losgeraakt tumorcel de eigenschap heeft zich snel te delen, zal deze dat elders in het lichaam ook gaan doen. Zo ontstaat er weer een nieuwe tumor. Hier spreken we van uitzaaiingen.

Kan je oncogenen voorkomen?

Het zou mooi zijn als we kanker helemaal konden uitbannen. Helaas is kanker al zo oud als de mensheid zelf, maar lijkt de laatste decennia wel te zijn toegenomen. Enerzijds wordt dit veroorzaakt omdat we steeds ouder worden, waardoor ook het risico op kanker toeneemt. Anderzijds zijn er een aantal leefgewoonten die het risico op mutaties verhogen. Zo is roken een bekend voorbeeld en veroorzaakt dit vaak longkanker. Alcohol veroorzaakt weer vaker slokdarmkanker of maagkanker. En het gebruik van de hormonen tegen de overgang geeft een verhoogd risico op borstkanker.

Kanker is, naast hart-en vaat ziekten, een veel voorkomende doodsoorzaak. Door gezond te leven en voldoende te bewegen kunnen we dit risico verlagen. Toch is het niet altijd uit te sluiten en is van te voren moeilijk te voorspellen wie wel en wie niet te maken krijgt met mutaties van zijn of haar genen. Tijdige screening zoals het bevolkingsonderzoek kan wel bijdrage tot een snellere behandeling en daarmee een verlaging van het sterftepercentage. Soms ligt de oorzaak in de erfelijkheid: de genen muteren of zijn gemuteerd onder invloed van het erfelijk materiaal van een of beiden ouders. De kans op het krijgen van bepaalde soorten kanker is dan hoger. Dit is bijvoorbeeld het geval bij bepaalde vormen van borstkanker, maar ook andere vormen zijn soms erfelijk bepaald.